Anadolu'nun ilk cumhuriyeti: Kars İslam Cumhuriyeti

Kars İslam Cumhuriyeti, 1. Dünya Savaşı sonrasında Kars ve çevresinde doğan otorite boşluğuna çözüm üretme girişiminin yanı sıra İngilizlerin bölgeyi Ermenilere vermek istemesi karşısında da bir direnç oluşturmak üzere kurulan, Kars merkezli olarak meclisi, bakanlar kurulu ve devlet teşkilatı olan, aynı zamanda 1913’te kurulup sona eren Batı Trakya Cumhuriyeti’nin ardından Türklerin kurduğu ikinci, Anadolu’da ise kurulan ilk Cumhuriyetti.

Arka plan

‘93 Harbi’ olarak bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’yla Rusya’ya kaybedilen Kars, Ardahan ve Erzurum’un Olur, Oltu, Şenkaya gibi bazı ilçelerinde Rus Çarlığı 1878’de Kars merkezli olarak Kars Oblast’ını (İl) kurdu. 40 yıl süren Rus idaresi döneminde bölgeye Ruslar ve Rusya’da yaşayan Almanlardan da yerleşenler oldu. 

Türklerin Türkler, Türkmenler ve Karapapaklar olarak üçe bölündüğü 1897 tarihli Rus Çarlığı genelindeki nüfus sayımına göre Kars Oblast’ının nüfus verileri şöyleydi: 

Toplam Nüfus: 290.654

Etnik Dağılım:

Türkler: %23, Çoğunluğu Sünni, azınlık Şii

Ermeniler: %22, Çoğunluğu Ermeni Apostolik Kilisesi (Gregoryan), azınlık Katolik

Kürtler %15,1 Çoğunluğu Sünni, azınlık Yezidi

Karapapaklar %13,7 Çoğunluğu Sünni, azınlık Şii 

Rumlar %13,7 Ortodoks

Ruslar %6,5 Çoğunluğu Molokan, Dohobor gizi “Eski İnançlı” Ortodoks, azınlık “Yeni İnançlı” Ortodoks

Türkmen %5,1 Çoğunluğu Sünni, azınlık Şii

Dini Dağılım:

Müslüman %58 (%46 Sünni, %12 Şii) 

Gregoryan %21

Ortodoks %14

“Eski İnançlı” Ortodoks %5 

Yezidi %1

Katolik %1

Kars’ta güç boşluğu (1918) 

Rusya, Komünist Devrim’in ardından 1. Dünya Savaşı’ndan çekildiği 3 Mart 1918 tarihli Brest-Litovsk Anlaşması’yla Kars Oblast’ını Osmanlı Devleti’ne bırakmayı kabul etti. 25 Nisan 1918’de Osmanlı Ordusu Kars şehrine girdi. Fakat 30 Ekim 1918’de imzalanan Osmanlı Devleti’nin 1. Dünya Savaşı’ndan çıktığı Mondros Mütarekesi’ne göre Kars Oblastı’nın kapsamı Osmanlı Devleti’nce yeniden boşaltıldı. 28 Mayıs 1918’de Rusya’dan bağımsızlığını ilan eden Erivan merkezli Ermenistan Cumhuriyeti’nin Kars üzerinde hak iddia etmesi üzerine güç boşluğu meydana gelmemesi için Karslı Müslümanlar 5 Kasım 1918’de ‘Kars İslam Şurası’nı kurarak şehirde ve Kars Oblastı sınırları içerisinde otoritelerini ilan ettiler. 

Osmanlı askerleri Mondros Mütarekesi’nin Kars’ı boşaltmalarını gerektiren Osmanlı Ordusu’nun 1914 sınırlarından daha ileriye gittiği yerleri boşaltması maddesine rağmen Kars’ı savunmasız bırakmamak için geri çekilmelerini ertelediler, fakat İtilaf Devletleri’nin baskıları üzerine 4 Aralık 1918’de Kars Oblastı sınırlarını terk etmeyi tamamladılar.

Osmanlı askerlerinin bölgeyi boşaltıyor olması nedeniyle Karslı Müslümanlar kendilerini savunabilmek için Kars’ta bir devlet kurmaları gerektiği kanaatine vararak 30 Kasım 1918’de Kars’ta bir kongre tertip ettiler. Bu kongreye Kars Oblastı dahilinden katılımların yanı sıra çevre Müslümanlarından; şu an Gürcistan sınırları içerisinde kalan Batum, Ahıska ve Ahılkelek’ten de katılan temsilciler olmuştu. Kongrede Cihangirzade İbrahim Bey (İbrahim Aydın, 1874-1948) başkan seçilirken Osmanlı Devleti’nin Kars’ı terk etmesi sebebiyle Kars’ta örgütlenme, ordu ve devlet kurma kararları alındı.

Kars İslam Cumhuriyeti (1919) 

13 Ocak 1919’da İngilizler tarafından Kars’a gönderilen 60 kişilik bir Ermeni heyeti ulaştı. Heyete liderlik eden Stepan Korganov İngilizlerce Kars’a vali olarak atandığını bildirerek Kars’ta fillen hüküm süren Kars İslam Şurası ile müzakere etmek istediğini belirtti ama talebi reddedildi. Bunun üzerine Kars ve çevresinde Müslümanlarla Ermeniler arasındaki gerilim arttı. 

Bu gelişme üzerine Kars’ta müstakil bir İslam Devleti kurma çalışmaları hızlandırıldı.

Kasım 1918 Kongresi doğrultusunda 17 Ocak 1919’da Kars’ta 19 Ocak’ta bitecek olan bir kongre daha tertip edildi. Bu kongreye tamamı eski Rus Çarlığı topraklarından olan Iğdır, Nahçıvan, Artvin, Gümrü’den de Müslüman temsilciler katıldı. Kongrede ‘Cenub-i Kafkas Hükümet-i Muvakatta-i Milliyesi (Güneybatı Kafkas Geçici Milli Hükümeti) ilan edildi. Hükümet başkanı Cihangirzade İbrahim Bey oldu. 

Kurulan devlete geçici hükümet denmesinin sebebi Mondros Mütarekesi ile bölgeyi terk etmeyi kabul eden Osmanlı Devleti’nin geri dönmesi umuduydu. Ama İstanbulla geçilen temasta bunun şimdilik mümkün olmadığının görülmesi ve bölge üzerinde Ermenilerin İtilaf Devletleri nezdinde lobiciliğini artırması üzerine 25 Mart 1919’da ‘Cenub-i Garbi Kafkas Cumhuriyesi’ (Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti) ilan edildi, cumhurbaşkanı yine Cihangirzade İbrahim Bey oldu. Bu cumhuriyet, Kafkas İslam Şurasının çalışmalarının ürünü olduğundan daha çok kısaca ‘Kars İslam Cumhuriyeti’ olarak isimlendirildi ve tanındı.

Kars İslam Cumhuriyeti, resmi dininin İslam ve hukuk düzeninin İslam Şeriatı’na göre, başkentinin Kars, resmi dilinin Türkçe olduğunu ilan etti. Halkın seçimiyle 64 mensuplu bir meclis oluşturuldu. Bu milletvekillerinin 60’ı Müslüman, 3’ü Rum, 1’i Rustu. Seçimlerde kadınlara da oy kullanma hakkı verildi. Bu tarihte Batı’da çok sınırlı sayıda ülkede kadınlar seçimlere katılabiliyordu.

Kars İslam Cumhuriyeti Bayrağı 

Kars İslam Cumhuriyeti, Rus Çarlığının Kars, Ardahan, Doğu Erzurum’u kapsayan Kars Oblastlığı’na, Batum Oblastlığı’na bağlı Artvin’e, yine Rus Çarlığı’nda Erivan Uyezd’ine (Bölge) bağlı Iğdır’a büyük ölçüde hakimdi. Nahçıvan, Ordubad, Ahıska üzerinde de hak iddia ediyordu. Bu sebeple Cumhuriyet kendisini Komünist Devrim’in ardından bağımsızlık ilan eden Ermenistan ve Gürcistan Cumhuriyetleri ile savaşta buldu.

Kars İslam Cumhuriyeti ilk iş olarak bağımsız bir devlet olarak tanınması için diğer devletler, özellikle de büyük devletler nezdinde temaslara geçti. Bu çalışmalar neticesinde Kars İslam Cumhuriyeti’ni Japonya İmparatorluğu tanıdı. 

İngiltere’nin Kars İslam Cumhuriyeti’ne müdahalesi 

Artvin’den Nahçıvan’a uzanan bölgede İngilizlere meydan okurcasına bir devlet ilanı İngiltere’yi harekete geçirdi. İngiliz işgalinde bulunan Batum’dan yönetilen bir harekatla İngilizler 19 Nisan 1919’da Kars’a askeri müdahalede bulundular. Kars İslam Cumhuriyeti’nin imkansızlıklar nedeniyle güçlü bir ordu kuramaması Ermeniler ve Gürcülerle birlikte hareket eden İngiliz müdahalesinin başarılı olmasına neden oldu, Kars başta olmak üzere yerleşim birimlerinin ve ahalinin zarar görmemesi için etkili bir direniş de gösterilmeyince Kars, İngiliz işgaline girdi.

İşgalci İngilizler, aralarında Kars İslam Cumhuriyeti’nin Rum ve Rus üst düzey yetkililerinin de olduğu 12 yöneticisini Malta’ya sürgün ederken şehri Ermenilere teslim etti.

1920 Sonbaharı’nda Kazım Karabekir komutasındaki Türk Ordusunun savaşarak Kars ve çevresini almasına kadar bölge Ermeni işgalinde kaldı, Müslüman ahali katliam ve zorunlu göçe maruz kaldı. 1920 harekatıyla Kars, Artvin, Ardahan ve Iğdır Türkiye’de kalırken Nahçıvan Sovyetler Birliği’nde kalacaktı. 

1920’de Komünist Sovyet Ordusu’nun Güney Kafkasya’ya müdahalesiyle 1918’de kurulan Ermeni ve Gürcü cumhuriyetleri yıkılırken bölgeleri yeniden Rus tahakkümüne girdi.

Kaynak: Mepa News Akademi