Cuheyman Uteybi kimdir?

Cuheyman b. Muhammed b. Seyf el Uteybi (d. 1936, ö. 1980) 20 Kasım 1979 (1 Muharrem 1400) tarihinde Kâbe baskınının lideridir. 1979 yılında Suudi rejimine karşı Cuheyman liderliğinde sayıları en az 500 ile 1000 arasında değişen eylemciler Kâbe’ye bir baskın gerçekleştirmiştir. Cuheyman liderliğindeki eylemciler Kâbe baskını sonrası siyasi ve dini isteklerini Kâbe mikrofonlarından duyurmuşlardır. Özetle, Suudi Krallığının yıkılıp İslami bir sistemin kurulmasını ve devletin Batı hegemonyasından çıkartılıp İslam'a dönmesini talep etmişlerdir. Suud rejimine karşı dile getirilen bu istekler, dini olduğu kadar siyasi özellikler de göstermektedir. İstekler geneli itibariyle doğrudan krallığa ve yöneticilere karşıdır. 

22 gün süren çatışmalarda, ilk operasyonları kendisi düzenlemiş olan Suud güvenlik güçleri, başarısız operasyonlar sonrası Fransızlardan yardım istemiştir. Fransız anti terör timinin (Groupe d'Intervention de la Gendarmerie Nationale - GIGN) operasyonlarıyla sona eren baskın sonucunda Kâbe’nin duvarları zarar görmüş ve yüzlerce ceset Kâbe avlusunu doldurmuştur. Suud yönetimine karşı bu başkaldırış, halkına yönelik meşruiyetini dinden aldığı ifade edilen Suudi Arabistan devletinde derin endişelere neden olmuştur. 

Kişiliği ve İslami anlayışı

1936 yılında doğan Cuheyman, Suudi Arabistan 18 yıl kraliyet muhafız alayının komutanlığını yapmıştır. Kendisinin sade ve dindar bir hayat sürmeye gayret ettiği, diğer taraftan dünya görüşü ve kültür düzeyinin de ileri düzeyde olduğu belirtilmektedir. Yazdığı risaleler birikim ve tecrübelerinin delili olarak görülmüştür. 

Daha sonraları 'dinen meşru görmediği' bir işte çalışmak istemeyen Cuheyman, toplum nezdinde saygın kabul edilen işini bırakarak yönetimin karşısına geçecektir. Önce muhafız alayı komutanlığından istifa etmiş, daha sonra yarım kalan eğitimine Medine İslam Üniversitesi'nde devam etmiştir. Suudi başmüftüsü olan Abdulaziz bin Baz'dan dersler almaya başlayan Cuheyman’ın, daha sonra üniversitedeki hocalarından rejime bağlılıklarından ötürü soğuduğu tahmin edilmektedir. Hocalarından uzaklaşan Cuheyman, daha sonra kendi risalelerini ve makalelerini kaleme alacaktır. 

Hem vaiz hem de askeri bir kişiliğe sahip olan Cuheyman, dini olarak da 'muhafazakar' olmaktan çok 'devrimci' bir karaktere sahiptir. Ülkesindeki yerleşik dini kurumlaşmaya karşı karşı çıkan Cuheyman, dini otoritenin siyasi otorite altında yer almasına neden olan Suudi yakın tarihine eleştirel olarak bakmaktadır. Ona göre saltanatların devamı niteliğindeki bu tarz ilişki ve yapılanmalar monarşiyi ve 'batıl' düzenlerin devam etmesini sağlamaktan başka bir anlam ifade etmiyordu. İbn Baz ve benzeri devletçi ve gelenekçi âlimlerden ziyade, Nasır el Ömer, Aiz el Karni, İbrahim ed Duveyş, Muhammed b. Said el Kahtani gibi isimlerden oluşan ve kendilerine Şuyûhü’s-Sahve (Uyanış âlimleri) denilen yeni bir Selefi ulema neslini önemsemekteydi. Özellikle "Suudi prenslerinin israf ve taşkınlıklarının kabul edilemez olduğunu" risalelerinde aktaran Cuheyman, "Suud devletinin dinen meşruiyetini yitirdiğini" tekrarlamaktadır.

Kabilesi ve aile bağları

Cuheyman bin Muhammed, Necd kabilelerinden Uteybe kabilesine mensuptur. Cuheyman'ın dedesi İbn Humeyd Sultan bin Bicad, Uteybe kabilesi lideridir. İbn Humeyd 1929'da Sebila'da, Kral Abdulaziz kuvvetleriyle girdiği çarpışmada öldürülmüştür. Cuheyman'ın Suudi hanedanına karşı muhalefetini ailesinin bu geçmişine dayandıranlar da vardır.

1979'da meydana gelen isyan geçmişten gelen anılarla da örülmüş olabilir. Ancak Cuheyman'ın 18 sene kraliyet muhafız alayı komutanlığı yapması, en baştan beri muhalif olmasından ziyade belli bir yaştan sonra muhalif kimliği edindiğini göstermektedir. Suudi yönetimine karşı olan kabile ya da prenslerin, Suud kralları tarafından yönetime katıldığı bilinmektedir.

Cuheyman'ın dedesinden gelen muhalif kimliği nedeniyle bir mevki edinmiş olabilir. Ancak yönetime karşı gelmesi için bir şeylerin tetiklenmiş olması gerekmektedir. Bu tetikleme de Cuheyman'ın eniştesi yani kız kardeşinin kocası olan Muhammed el Kahtani'den gelmiştir. El Kahtani ile bir görüşe göre üniversitede diğer görüşe göre ise tutuklandıkları zaman tanışan Cuheyman, ondan etkilenmiştir.

Her ikisi de bin Baz'ın öğrenciliğini yapmışlardır. Cuheyman'ın gerek İslami kişiliği gerekse de aile bağlarından gelen siyasi muhalefet anlayışı, gerçekleştirdiği Kâbe baskınını açıklamaktadır. Kâbe baskınına katılanların içinde Uteybe kabilesine mensup kişiler olması bunu doğrulamaktadır. Cuheyman'ın muhalif kişiliğinin ön plana çıkmasında, siyasi rant anlayışından ziyade, Suud krallarının Batı'ya yönelişi, petrol yataklarını ABD'ye açması ve yönetimin yozlaşması etkili olmuştur. Siyasi isteklerinin yanında İslami isteklerinin de olduğu ortadadır. Kâbe baskını iktidar kavgasının ötesinde siyasal İslami bir özellik taşımaktadır. 

Kâbe baskınına giden süreç

Medine Üniversitesi'nden de umduğunu bulamayan ve hocalarının aşırı bir şekilde rejime bağlı olduğunu düşünen Cuheyman, önce kendi ders halklarını oluşturmuş ve alternatif sohbetler/vaazlar gerçekleştirmeye başlamıştır. Halk tabanında bir bilinç oluşturmaya başlayan Cuheyman, bildiriler dağıtarak etki çevresini artırmıştır. İstihbaratın dikkatini çeken Cuheyman önce tutuklanmış, daha sonra siyasi bir tehlike arz etmediği düşünüldüğünden düşünüldüğünden Suudi güvenlik güçlerince serbest bırakılmıştır. Vaazlarına devam eden Cuheyman, risaleler kaleme alarak Suudi krallığına muhalefetini devam ettirmiştir. 

Cuheyman el Uteybi, risalelerinde Suudi rejiminin İslam'dan yüz çevirdiğini ve rejimin 'batıl' olduğunu aktarıyordu. Kâbe baskını sırasında ise Suud rejiminin, Batı'yı dost edinmesi ve İslam'dan uzaklaşan politikaları nedeniyle rejime itaat etmemek gerektiğini söylüyordu:

“Tüm Müslümanlar dini benimsemeyen zorba idareler altında yaşıyorlar. Bizler yalnızca Allah'ın kitabı ile yönetenlere itaat borçluyuz. Müslümanları değişik yasalar ve sistemler ile yönetenler ve dinden işlerine geleni alanlar bizden kendilerine itaat etmemizi isteyemezler, onların iktidar iddiaları da batıldır.”

İlim adamından ziyade bir hareket adamı olan Cuheyman, etkili bir operasyonun halk üzerinde daha fazla etki bırakacağını düşünmekteydi. Bu yüzden Mescid-i Haram’da Suud rejiminin batıl olduğunu halka duyurmak istemiştir. Oluşacak istikrarsızlık ortamında da rejimin devrilmesi esas alınacaktı.

Kâbe baskını hazırlıkları

Cuheyman'ın 22 gün süren Kâbe baskınında gösterdiği etkinliği, hem askeri kapasitesiyle hem de askeriye ve emniyet içerisinden aldığı yardımla açıklamak mümkündür. Operasyon öncesinde Kâbe’nin haritası çıkartılmış ve yüzlerce yıldır kullanılmayan mahzenler harita üzerinden işaretlenmiştir. Şehre giden yer altı tünelleri, Ecyad Kalesi’ne uzanan yeraltı yolları da tutularak baskından sonra güvenlik güçlerinin Harem-i Şerif’e girmeleri zorlaştırılmıştır. Askeri yapı içinden alınan destekle bu mahzenlere yerleştirilen silahlar, ilk yardım malzemeleri ve erzaklar ile günlerce direniş gösterebilmişlerdir. Eylemin sabah namazı sırasında yapılmasıyla, emniyet hazırlıksız yakalanmış ve operasyonun devamı için zaman kazanmıştır. Kâbe’nin içine yerleştirilen savaşçılarla ve özellikle minarelere yerleştirilen keskin nişancılarla girilmesi güç bir alan kurmuşlardır. 

Kâbe Baskını

20 Kasım 1979 sabah namazı vaktinde Kabe imamı Şeyh Muhammed b. Sebil'in sabah namazını kıldırmasının ardından, Cuheyman ve arkadaşları tarafından eyleme başlanmıştır. Bir kısım eylemciler tekbir getirirken diğer eylemciler Mescid-i Haram'ın kapılarını kapatmaya çalışıyor ve güvenlik görevlilerini tutukluyordu.

Bir kısım eylemciler de Kâbe’ye hâkim olan minarelere mevzilenmişlerdi. Kâbe dışında Kubeys dağına da mevzilenen eylemciler tam bir savunma hattı kurmuşlardı. Telefon hatlarının kesilmesiyle dış dünya ile olan bağlantıyı da kesmişlerdi. Ağır silahlar ve otomatik tüfekler kullanan eylemciler karşısında tabanca ve sopaları bulunan güvenlik güçleri, eylemciler tarafından kısa sürede etkisiz hale getirilmişti.

Eylemcilerin istekleri ve amaçları

Cuheyman ve arkadaşlarının istekleri, kendi dillerinden aktardıkları şekilde şöyleydi:

"- Batıyla ilişkilerin kesilmesi, İslam adaletinin tesis edilmesi

- Monarşinin yıkılması ve Suud hanedanının yargılanması.

- Ülkeyi emperyalistlere pazarlayan yöneticilerin yargılanması

- Petrol ihracatının durdurulması ve ülke servetinin heba edilmemesi

- Emperyalist devletlerin Suudi Arabistan'daki askeri üslerinin boşaltılması, tüm yabancı asker ve danışmanların geri gönderilmesi"

Cuheyman ve arkadaşları Kâbe avlusunda isteklerini sıralamışlardır. Yukarıda belirttiği isteklerin dışında Cuheyman'ın Muhammed el Kahtani’yi zamanın mehdisi olarak tanıttığı da dillendirilmektedir. Cuheyman'ın, el Kahtani adına biat aldığı, Safa ve Merve tepeleri arasında takipçilerine el Kahtani'nin elini öptürdüğü iddia edilmektedir. El Kahtani'den etkilenen Cuheyman'ın bu tür bir şey yapması olasıdır. Ancak eylemin amacının bu Mehdilik iddiasından ibaret olmayıp rejimi değiştirmeyi de hedeflediği açıktır.

Rejim ise eylemcilerin siyasi taleplerine gölge düşürmek amacıyla Mehdilik iddiasını ön plana çıkararak meydana gelen gelişmeyi halka Mehdilikten ibaret olarak sunmuştur. Rejim, Suudi halkının Şia'ya karşı olan nefretini eylemciler için kullanmak istemiştir. Eylemcilerin Şia tarafından kullanıldığını, aynı sene meydana gelen İran Devrimi’nden etkilendiklerini ve Humeyni’nin takipçisi olduklarını ortaya atmıştır. Sünni olduğu açık olan ve bu eylemden önce de özellikle Medine’nin akademik ortamlarında iyi bilinen Cuheyman'ın Suud rejiminden talep ettiklerinin içinde el Kahtani'nin mehdi olarak tanınması da yoktur. 

Suud rejiminin tepkisi

Suudi yönetimi eylemin ilk saatlerindeki şoku atlattıktan sonra bazı önlemleri uygulamaya sokar:

- Halktan ve özellikle eğitimli kişilerden gelecek tepkiyi azaltmak için tüm üniversiteleri geçici olarak kapatmıştır.

- İsyancıların Kâbe baskınına destek verecekleri korkusuyla Mekke, Medine ve Taif şehirlerinde sokağa çıkma yasağı konulmuştur.

- Özellikle dış basından çok korkan Suudi rejimi sıkı bir basın sansürü uygulamıştır. 

- Silahlı Kuvvetlerde seferberlik ilan edilip, izinler kaldırılmıştır.

- Giriş çıkışları kontrol etmek için sınır noktalarındaki güvenlikler arttırılmıştır.

- Yönetim aleyhinde yayınları kontrol amacıyla postanelerde denetim kurulmuştur.

Eylemin bastırılması

Suud hanedanına karşı gerek Şiilerden gerekse de yenilikçilerden birçok muhalif grup bulunsa da, rejimin en önemli dezavantajı bu tür bir isyanı tahmin edememesidir. Cuheyman'ın faaliyetleri istihbarat tarafından fark edilmiş ve tutuklanmış olmasına rağmen ciddiye alınmamış ve serbest bırakılmıştır. Ne emniyet ne de istihbarat bu tür bir operasyon beklentisi içindedir. Cuheyman ve arkadaşlarının gerçekleştirdiği eylemin 22 gün sürmesinde, ciddi bir plan hazırlığı içinde oldukları kadar, Suudi rejiminin bu tür bir operasyonu beklememesi de yatmaktadır. Eylemin başlamasından yaklaşık 3 saat sonra emniyet güçlerinin Mescid-i Haram’a ulaşması olayın vahametini göstermektedir. 

3 saat sonra eyleme müdahale edilmek istenmiş ancak 100 kişiyle yapılan operasyonda hâkim noktalara yerleştirilen keskin nişancılar ve teçhizatlı eylemciler kısa sürede Suud güçlerini geri püskürtmüştür. Ordunun içindeki bazı askerlerin eylemcilerle savaşmadaki isteksizlikleri ve bir kısmının da el altından eylemcilere yardım etmesi sebebiyle Suudi güvenlik güçleri istenilen başarıyı elde edemiyordu. Eylemcilerin direniş göstereceğini anlayan Suud rejimi bu sefer askeri kuvvetleri devreye sokmuştur. Ürdün ve Pakistan özel kuvvetlerinin de katılımlarıyla tank, top ve helikopter kullanılarak mescidi haram tekrardan ele geçirilmeye çalışılmıştır. Mescidi haramın dış duvarları toplarla dövülürken, helikopter ile Kâbe avlusuna askerler indirilmiştir. Eylemcilerin 2 tane helikopteri düşürmesi ve minarelerdeki keskin nişancıların etkili atışlarıyla Suud güçleri bir kere daha başarısız olmuştur. Hem Kâbe içinde hem de Kâbe dışında örgütlenen Cuheyman ve arkadaşları Suudi ordusuna ağır darbeler vurmaya devam etmiştir. 

Askerlerin eylemcilerle savaşındaki isteksizliğini kırmak ve eylemcilerle savaşın meşru olduğunu belirtmek için Suudi uleması ve Bin Baz'dan eylemcilerle yapılan savaşın meşru olduğuna dair fetva alınmıştır. İsteksiz askerlerin geri çekilmesi ve alınan fetva ile bir müddet süre sonra tekrar havadan indirmeler başlamış ve tankların Mescid-i Haramın dış duvarlarını yıkarak içeri girmeleri sonucu Kâbe avlusunda şiddetli çatışmalar meydana gelmiştir. Görgü tanıklarının anlattıklarına göre Kâbe avlusu cesetlerle dolmuştur. 

Kâbe avlusunu ele geçiren Suudi milli muhafız güçleri, eylemcileri bodrum katlarına inmeye mecbur bırakmışlardır. Eylemciler savaşın bu raddeye geleceğini tahmin ettiklerinden bodrumlarda erzak, cephane ve ilk yardım malzemeleri stoklamışlardı. Eylemin uzayabildiği kadar uzaması Cuheyman ve arkadaşlarının işine gelecekti. Cuheyman'ın amacı Kâbe içinde Suud rejimine muhalefet ederek halkı galeyana getirmekti. Zira Kâbe’nin içinde yapılacak her türlü eylem, güvenlik güçleri tarafından elbette bir şekilde bastırılacaktı. Ancak eylemin uzaması ve Suud hanedanına muhalif olanların seslerini yükseltmesi, eylemin ana amacını oluşturuyordu. 

Suud milli muhafızlarının, bodrum katına yaptığı operasyonların başarısız olması sonucu, hem ordu ciddi asker kayıpları yaşıyor hem de eylemin uzamasıyla Suud rejimi tüm dünyanın gözünde saygınlığını yitiriyordu. Eylemin uzaması hiç şüphe yok ki Suud rejiminin aleyhineydi. Suud rejimi çare olarak Fransız anti terör timinden (Groupe d'Intervention de la Gendarmerie Nationale - GIGN) yardım istemiştir.

Fransızların eyleme müdahale etmesi ise başka bir problemi ortaya çıkarıyordu. Bu da Müslüman olmayanların Kâbe’ye girmelerinin yasak olmasıydı. Bu problem de Fransız güçlerine, Mekke bölgesine girmeden önce kâğıda yazılan kelime-i şahadet okutularak Fransız güçleri sözde Müslüman yapılmasıyla aşılmaya çalışılmıştı. 

Suudi rejimi, bu dönemde ABD ve İngiltere'ye Ortadoğu halkları tarafından tepkiyle bakıldığı için daha az tepki çekecek olan Fransızlardan yardım istemiştir. Bazı kaynaklarda ABD askerlerinin de operasyona katıldığı söylenmiştir. Fransız medyası, Fransız güçlerinin operasyon yaptığını çok sonraları açıklamıştır. Ancak ABD ile ilgili bir veriye ulaşılamamıştır.  

Fransız timlerinin eylemcilere müdahalesi doğrudan operasyon şeklinde olmamıştır. Bodrum katlarından geçen su hatlarını patlatan Fransız özel timi, bütün mahzenlerin su ile dolmasını sağlamıştır. Su yükselince elektrik voltajı verilmiş ve eylemciler etkisiz hale getirilmiştir. Eylemcilerin bir kısmı direk bodrum katlarından çıkmaya çalışırken askerler tarafından vurulmuş, bir kısmı elektrikten etkilenmiş, bir kısmı teslim olmuş, bir kısmı ise kaçmayı başarmıştır. Kaçan eylemciler ile emniyet arasındaki güvenlik sorunu bir süre daha devam etmiştir. 

Fransız güçlerinin müdahalesiyle 5 Ocak 1980'de Kâbe baskını sonlandırılmıştır. Operasyon sonunda el Kahtani ölü olarak, Cuheyman el Uteybi ise yaralı olarak yakalanmıştır. Ölü ve yaralı sayıları basın sansürü uygulanması nedeniyle tam olarak bilinmemektedir. Suudi Arabistan verilerine göre 127 Suudi askeri, 117 eylemci ve 26 hacı hayatını kaybetmiştir. Suud rejiminin kayıplarını gizlemek istemesi doğaldır. Bu verileri de bu şekilde okumak daha mantıklı olacaktır. 8 Ocak 1980'de gizli bir şekilde yargılanan 180 eylemci ve Cuheyman el Uteybi Suudi Arabistan'ın farklı eyaletlerinde önce işkence edilerek daha sonra ise kolları, ayakları ve son olarak kafaları kesilerek idam edilmişlerdir. 63 eylemci ise ileri bir tarihte idam edilmiştir.

Suudi medyası

Eylemin başlamasından sona ermesine kadar, Suud yetkililerinden gelen açıklamalar birbirinden farklılık gösteriyordu. Kimi yöneticiler eylemcileri harici olarak tanımlarken, kimisi Şiileri sorumlu tutuyor, kimisi ise eylemin amacının siyasi değil mehdilik meselesi olduğunu açıklıyordu. Bazı yöneticiler ise eylemi haçlı savaşının bugüne uzantısı olarak açıklıyordu. Eylemi gerçekleştirenlerin Uteybe kabilesinden olmasından, eylemin amacına kadar her açıklama medyaya karışık bir şekilde sunulmuştur.

Suudi yetkililerinin eylemciler hakkındaki görüşleri:

Dışişleri Bakanı Suud el-Faysal bu eylemcileri "aşırı" ve "deli" diye tanımlayarak şöyle diyordu: "Aşırılardan ve delilerden bir grup..." 

Suud veliahdı ise; "Manyaklar" , "Din ve vatan düşmanları" gibi ifadelerle duygularını açıklayacaktır. 

Öte yandan Prens Misal bin Abdulaziz'in düşüncesi ise şuydu: "Kâbe olayı, İslam'a karşı yapılan haçlı saldırılarının bugüne varan uzantısıdır."

İçişleri Bakanı Nayif şöyle bir açıklamada bulunmuştu: "Olay, siyasi içerikten oldukça uzaktır." 

Dönemin veliahdı ve bir sonraki kral olan Fahd ise şöyle diyordu: "Bu cemaat, beklenen Mehdi etrafında bir araya gelmiş fertlerden başka bir şey değildir." 

İçişleri bakanı Nayif ayrıca şunları da söylüyordu: "Ne siyasi bir istekte bulundular ne de ABD'den petrolün kesilmesini istediler. Onlar, yalnızca Mehdi el-Muntazır'a (beklenen Mehdi'ye) biat edilmesi için savaştılar." 

Hükümetin 21 Kasım 1979'da yayınladığı ilk bildirisi, devrimcileri, "İslamiyet’ten çıkmış bir zümre" olarak nitelendiriyordu.

Mısır Devlet Başkanı Enver Sedat da devrimciler için: "İranlı Şiiler" diyordu.

Cidde'deki Fransa haber ajansı muhabiri şöyle diyordu: ‘Mekke olayı, herhangi bir siyasi etkenden çok uzaktır' şeklindeki resmi açıklama, Cidde'deki ilgili taraflar arasında kuşku uyandırdı." Gazete, Washington Post'dan naklederek şöyle devam ediyor: "Mescid-i Haram'a silahlı saldırı, Suud Hükümeti ve iktidara doğrudan bir meydan okuma sayılır. Olayı, güvenliğin hâkim olmasıyla sona erecek bir vaka şeklinde değerlendirmek çok büyük bir yanlışlıktır."

Aynı gazete daha sonraki sayılarından birinde bu makaleyi tamamlarcasına şöyle diyordu: "Kâbe ayaklanmasının amaçları, Mehdi el-Muntazır'ın ortaya çıkması şeklinde anlatıldı. Ama siyasi amaçları gözden kaçmadı."

Kahire'de yayınlanan el-Ahram gazetesi: "Silahlılar, geçtiğimiz 35 yıl boyunca Suud ailesine karşı mücadele eden Uteybe kabilesi fertlerindendir." diye yazmıştı.

Dış dünyanın bakışı

Operasyonlar devam ederken dünya basını da Müslümanların kıblesi Mescid-i Haram'daki bu olayı ciddiyetle takip etmekteydi. Ancak basın sansürünün uygulandığı bir ortamda operasyonun amaç ve hedefi, kimler tarafından gerçekleştirildiği ve kimler tarafından desteklendiği tam olarak anlaşılamıyordu. Suudi basını olayları meydana getirenleri harici olarak nitelendirirken, Pakistan ‘harici’ kelimesinden yabancılar anlamını çıkartarak Siyonist ve ABD'lileri suçluyordu. Nitekim Humeyni de baskın nedeniyle ABD'yi büyük şeytan olarak niteleyip lanet etmekteydi. Türkiye’de ise İstanbul ve İzmir'de ABD ve İsrail bayrakları ateşe verilmiş, baskından bu devletler sorumlu tutulmuştur. 

Tartışma programından Cuheyman hakkında bilgiler:

Kaynak: Mepa News