Ahmed-i Hâni (Kürtçe: Ehmedê Xanî) (d. 1651 - ö. 1707), 17. yüzyılda, divân edebiyatının Kürtçe'nin Kurmanci lehçesine uyarlanmış şekli olan "Mem û Zîn"i yazan, tarihçi, edebiyatçı ve kanaat önderi.
Miladî bin yıllarında Hakkari'nin Çukurca ilçesi civarında, Azerbaycan yöresinden gelip Bağdat ve Şam yörelerine gitmekte olan ticaret kervanlarının yolu üzerinde bir han (Kürtçesi: Xan) inşa edilir. Zamanla bu han etrafında "Xan" adında bir köy kurulur. Bu köye önce Ehmedê Xani'nin aşireti olan "Xanîler", daha sonraları da Mehmûdî aşiretinin diğer iki kolu olan "Pinyanişîler" ve "Ertûşîler" yerleşirler. Bunların yerleşmesiyle birlikte biraz daha büyüyen Xan köyü, bu üç aşiret kolunun ihtiyaçlarına cevap veremeyecek bir nufusa ulaşınca, önce Pinyanişîler ve Ertuşîler, daha sonraları da Xanîlerin bir kısmı Xan köy'ünden ayrılırlar.
Ehmedê Xanî hakkında yapılan araştırmalar sonrasında Xanî’nin nereli olduğu, ne zaman doğup ne zaman vefat ettiği gibi spesifik konularda çeşitli görüşlerin ortaya atıldığını görürüz. Fakat araştırmacıların ve belgelerin kahir ekseriyetinin Xanî’nin 1651’de (Bazîd) Beyazıd’da doğduğu fikri yönündedir. Aslen Colemerg (Hakkari)’li olan Xanî’nin, çok uzun süre önce Colemerg’in Çale (Çukurca) ilçesinden Bazîd’e geldiği bilinen Xanî aşiretindendir.
Genel geçer kaynaklara göre Hakkari'de doğduğu belirtilen Hani'nin Doğubeyazıt'ta bir okul açarak dersler verdiği, medreselerde müderrislik ve saray katipliği yaptığı biliniyor. Bu yönüyle Ağrı'da da aslında Ağrı'lı olduğu yönünde bir inanca rastlamak mümkündür.
Eğitimi, Çalışma Alanları ve Düşünce Dünyası
Ehmedê Xanî, Bayezîd'de bulunan Muradiye Medresesi'nde eğitim görmüştür. Daha sonraları Ahlat, Urfa, Bitlis, Cizre, Bağdat, ve Mısır'da bulunan değişik medreselerde eğitimini tamamladıktan sonra Bayezîd'e dönerek bir mescit ve medrese kurarak imam ve öğretmenlik yapmaya başlamış ve vefat ettiği tarihe kadar ders vermeye devam etmiştir.
Mem u Zîn adlı mesnevisinde şairin Cizre’yi tanıtırken yaptığı realist betimlemeler burada uzun süre kaldığını doğrulamaktadır. Behdinan ve Serhedan Beyliklerini ziyaret eder. Bu bilgiler dışında eğitim için Bağdat ve Mısır’a ve Hicaz’a yolculuk yaptığı ifade edilmektedir.
Okuma-yazma bilen, aydın bir aşiret'e mensub olan Ehmedê Xanî 14 yaşında Mîr Muhamed'in divan katipliğini yapmış, daha sonraları Muradiye Medresesinde imamlık ve Öğretmenlik (Müderrîs) görevlerini birlikte sürdürmüştür.
Ehmedê Xanî müderrislik, imamlık, divan katipliği gibi görevlerde bulunmuş, sosyal-siyasal yaşamının çoğunluğunu Bazîd devletinin hizmetinde geçirmiştir. Bilinen eserleri Mem û Zîn, Diwan, halen birçok medresede feqîlere (talebe) ders kitabı olarak okutulan Nûbihara Biçukan (Çocukların İlkbaharı) ve Eqideya İmanê (İmanın Esasları)’dir.
Osmanlı-İran Mücadelesi
Ehmedê Xanî, gerek kendisinden önceki süreçlerde, gerekse kendi zamanında meydana gelen askeri ve siyasal olaylardan etkilenmiş, bu olaylar Xanî'nin düşüncelerinin şekillenmesinde önemli rol oynamışlardır.
Siyasal anlamda, Ehmedê Xanî'den önceki dönemlerde başlayıp Kürtler ve Xanî üzerindeki etkileri Xanî döneminde de devam eden hadiselerin başında Osmanlı-İran savaşları gelmektedir. Yaşanan savaşlarda Kürtlerin ciddi bir kısmı Osmanlıların, azınlıkta kalan bir kısmı da İranlıların yanında yer alırlardı.
İran Safevilerini yöneten Şah İsmail, topraklarını genişletmek amacıyla Kürt mıntıkasını işgal ettiğinde, 12 Kürt emir'i özerk yönetimlerini Şah'a bırakmak ve kendisine bağlılıklarını belirtmek için Tebriz'e gittiklerinde tutuklanıp zindana atılırlar. Daha sonra serbest bırakılsalar da Kürtlerin İran yönetimine güvenleri artık sarsılmıştır. Osmanlı padişahlarından Sultan selim zamanında Kürt beyleri yönetimlerini kendilerince olması şartıyla Sultan Selim'e bağlılıklarını ilan etmiş ve 1514 yılında Osmanlı-İran arasında yaşanan Çaldıran savaşında Osmanlı'ya yardım ederek, İran Safevilerinin yenilgiye uğramalarına büyük katkıları olmuştur.
Daha sonra bu konunun beyitlerle işlenerek Xanî'nin divanında kendine yer bulduğu görülmektedir.
Yine aynı dönemlerde Kürt beylerinin Osmanlı ile ilişkilerinin seyri ve iktidar mücadelelerinin de yanında meziyetlerine de atıflar yapan beyitlerin divanında yer aldığını söylemek gerekir.
Ehmedê Xanî'nin yaşadığı dönem ve ortamda dört dil önem taşıyordu. Bunlar Kur'an dili Arapça, edebiyat dili Farsça, resmi dil Osmanlı Türkçesi, ve halkın konuştuğu dil olan Kürtçe idi. Bununla birlikte Xanî eserlerini Kürtçe yazmıştır.
Eserleri
1- Nûbehara Biçûkan
2- Eqîdeya Îmanê
3- Mem û Zîn
4- Dîwan
Kaynakça
http://hurbakis.net/ehmede-xaninin-gozunde-kurt-ulusal-sorunu
http://diyarbakirayder.com/index.php?option=com_content&view=article&id=223:ahmede-xani-hayati-ve-eserleri&catid=44:ic-birakanlar&Itemid=71
http://www.ntv.com.tr/turkiye/agri-havalimanina-kurt-edebiyatci-ahmed-i-hani-ismi-verildi,3VjSmYR6wkK5HwN50QQUHw
http://www.hinishaber.net/biyografi/ahmed-xaniyi-taniyalim-h312.html
İzeddin Mustafa Resul, Bir Şair ve Düşünür Olarak Ehmedê Xânî ve Mem u Zîn, Avesta Yayınları, İstanbul 2007, s.42.
Kaynak: Mepanews