Muhammed Enes Öztürk
Giriş
Balkanlar yüzlerce yıldır çevre güçlerin etkisinin yoğun olarak hissedildiği bir bölge olagelmiştir. Almanlar, Ruslar ve Türkler gibi tarafların politikalarından ciddi bir şekilde etkilenen Balkanların şekillenmesinde dış müdahaleler gözle görülür bir paya sahiptir.
20'nci yüzyılın ardından Balkanlara etki eden klasik güçlere yenileri eklenmiştir. Küresel düzeyde etkisini hissettiren Amerika Birleşik Devletleri'nin yanı sıra, Suudi Arabistan ve İran gibi Ortadoğu merkezli güçlerin de Balkanlarda etkinliği artış göstermiştir. Özellikle 1980'li yıllarla beraber iki ülke Balkanlarda etkinlik alanı inşa etme yarışı içerisine girerken aralarındaki rekabeti de bölgeye taşımışlardır. Ancak Suudi Arabistan'ın Balkanlardaki faaliyetleri bilhassa "Selefilik" ve "Vehhabilik" üzerinden derinlemesine araştırmalara konu olsa da İran'ın bölgedeki çalışmaları çoğunlukla gözlerden uzakta kalmıştır.
İran'ın Balkanlardaki varlığını ve faaliyetlerini değerlendirecek olan bu çalışmada ilk olarak Balkanların İran için neden önemli olduğu sorusuna cevap aranacaktır. İran'ın 1979 devrimi sonrasında Balkanlardaki arayışlarına dikkat çekilecek, Bosna Savaşı dönemindeki çabalar ve sonrasında yaşananlar incelenecektir. Çalışmanın temelinde Balkanlarda Müslüman nüfusa sahip olan Arnavutluk ve Bosna Hersek gibi ülkeler yer alacak olsa da İran'ın "geniş Balkanlar" olarak tabir edilen bölgedeki faaliyetlerine de çalışmada yer verilecektir.
1. Balkanlar İran için neden önemli?
Balkanları İran için önemli kılan faktörler oldukça çeşitlidir ve bölgenin jeostratejik konumundan siyasi ve sosyal yapısına, bölgede varlık gösteren çeşitli güçlere ve bölgesel rekabet düşüncesine dek uzanmaktadır.
Balkanların arz ettiği jeostratejik önem, tüm diğer aktörler için olduğu gibi İran için de bölgeyi cazip kılmaktadır. Akdeniz'den Avrupa içlerine uzanan bir köprü niteliği arz eden bölge için birçok bölgesel ve küresel güç rekabet halindedir.[1] İran da etkisi artıran bir güç olarak bu rekabette yerini almış vaziyettedir. Küresel ve bölgesel güç arayışı içerisinde olan bir devletin, Avrupa ve Ortadoğu'daki birçok stratejik şehrin kesişim noktası olan Balkanlara karşı ilgisiz kalması düşünülemez.[2]
İran'ın Balkanlara bakışını ve bölgeye verdiği önemi şekillendiren bir diğer faktör iktisadi ilişkilerdir. Her ne kadar ABD yaptırımları İran ile Balkan ülkeleri arasındaki iktisadi ilişkileri ciddi oranda etkilese ve ticaret hacmini gözle görülür bir biçimde düşürse de Balkanlar halen İran için önemli bir ticari partner niteliğini korumaktadır. İran'ın Balkan ülkeleriyle kurduğu ilişkilerle bölgede yaptırımları delebilecek iktisadi ilişkiler tesis etme, ayrıca bu ülkelerle ilişkilerini geliştirerek yaptırımlara uymamalarını ve ABD'ye karşı İran'ın aleyhinde hareket etmemelerini sağlama arayışında olduğu söylenebilir.[3]
İran'ın Balkanlara verdiği önemin bir diğer sebebi ise Suudi Arabistan ile aralarındaki bölgesel rekabettir. Özellikle 1990'lı yıllarla beraber Suudi Arabistan'ın bölge genelinde, bilhassa Bosna'da etkisini artırmasının, bu ülke ile mezhep temelli bir rekabet içerisinde olan İran'ı da bölgedeki etkinliğini artırmaya ittiğini söylemek mümkündür.[4] Benzer şekilde İsrail'in bölgedeki etkinliğine karşı bir denge unsuru oluşturma arayışı da İran'ın Balkanlara verdiği önemi açıklar niteliktedir.[5]
İran'ı özellikle yakın dönemde Balkanlarda etkisini daha da artırmaya iten bir diğer husus, ülkedeki mevcut rejime muhalif olan kesimlerin, bilhassa "Halkın Mücahitleri" örgütünün bölgeyi merkez edinmesidir. İran'daki devrim sonrasında yeni rejime muhalefet eden örgüt, merkezini önce Irak'a taşımış, 2003'te Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesi sonrasında ABD'nin desteğiyle merkezin Balkanlara taşınması söz konusu olmuştur. Örgütün Arnavutluk'a taşındığı 2013 yılında resmiyet kazanmıştır. İran rejiminin, muhalifleri için stratejik bir merkez olan Balkanlarla yakından ilgilenmesinin gerekçelerinden birisi de budur.[6]
Son olarak İran'da 1979 yılındaki "İslam Devrimi" sonrasında tesis edilen rejimin "devrim ihracı" düşüncesi, ciddi bir Müslüman nüfusa ev sahipliği yapan Balkanları İran açısından stratejik bir varlık kılmaktadır ki bu husus ikinci bölümde incelenecektir.
2. İran'ın devrim ihracı düşüncesi ve Balkanlar
İran'ın dış politikasını şekillendiren temel unsurlardan biri de "İslam Devrimi'ni dünyanın diğer Müslüman coğrafyalarına ihraç etme" düşüncesi olagelmiştir. Balkanlar da bu düşüncenin istisnası değildir.[7]
İran'ın 1979'un ardından Balkanlardaki ilk faaliyetleri Tito döneminde, Yugoslavya'da görülmeye başlanmıştır. İslam ülkeleriyle iyi ilişkiler arayışında olan Tito döneminde bazı Müslüman Boşnak öğrencilerin İran'a eğitim almaya gittiği ve burada Humeyni'nin fikirlerinden etkilendikleri rapor edilmiştir.[8] Bu kapsamda Humeyni'nin de özellikle Bosna'ya şahsi bir önem verdiğini söylemek mümkündür. Dönemin Cumhurbaşkanı Hamaney 1989 yılında Yugoslavya'daki resmi temasları sırasında Sarayevo'ya da gitmiş, Boşnak Müslümanları ziyaret etmiştir.[9] 1990 yılında Belgrad şehrinde İran bir "kültür merkezi" açmıştır.[10]
Devrim ihracı düşüncesinin İran dış politikası açısından ihtiva ettiği önemi anlayabilmek için İran'ın dünya genelinde teşkil ettiği milis grup ve çeşitli yapılanmaları göz önünde bulundurmak gerekir. İran günümüzde çok sayıda ülkede onlarca grup tesis etmiş vaziyettedir. İran rejimi bu yapılanmaları bir dış politika aracı olarak kullanmaktadır. Bu açıdan söz konusu "devrim ihracı" anlayışının yalnızca silahlı faaliyetlerle sınırlı olmadığını vurgulamak gerekir.[11] Bu paralelde, yoğun bir Müslüman nüfusa ev sahipliği yapan[12] Balkanlarda da devrim ihracı düşüncesinin İran rejimi için stratejik hedeflere ulaşmayı amaçlayan bir dış politika enstrümanı niteliğinde olduğunu söylemek mümkündür.
3. Bosna Savaşı ve sonrası
İran Balkanlardaki en ciddi etkinlik alanını Bosna Hersek'te inşa etmiştir. Buna gerekçe olarak Bosna'nın yoğun bir nüfusa ev sahipliği yapması ve 1992-1995 yılları arasındaki savaşın bölgeye dahil olmayı kolaylaştırması gösterilebilir. Ayrıca, Boşnak kimliğinin inşasında İslam'ın oynadığı rolün[13] de İran'ın İslami söylemler kullanarak bölgeye dahlini kolaylaştırdığı söylenebilir.
1992 yılında Bosna'da savaşın patlak vermesiyle birlikte çok sayıda Müslüman yabancı savaşçı, Boşnakların yanında savaşmak üzere bölgeye akın etmiştir. İran da bölgede varlık göstermeye başlamış, bölgede askeri bir varlığa sahip olmuştur.[14] İran yönetimi Devrim Muhafızları unsurlarını Boşnaklara askeri eğitim vermeleri için bölgeye göndermiş, aynı zamanda bölgeye silah ve maddi kaynak da sevk etmiştir.[15] İran destekli Şii Lübnan Hizbullahı hareketi de Bosna'ya mensuplarını göndermiş ve burada kayıplar vermiştir.[16]
Savaş sırasında İran, askeri faaliyetlerinin yanı sıra siyasi, diplomatik ve sosyal çalışmalarına da devam etmiştir. Mayıs 1994'te İran, kuşatma altındaki Sarayevo'da büyükelçilik açan ilk ülke olmuş, açılışa dönemin İran Dışişleri Bakanı Ali Ekber Velayeti de iştirak etmiştir. Bu durum İran'ın Bosna'ya verdiği önemin oldukça erken dönemdeki bariz bir yansımasıdır.[17] Savaş sırasında ve devam eden yıllarda İran'ın bölgede açtığı okullar, kültür merkezleri ve Şii inancını yayan kurumlar da bu paralelde değerlendirilebilir.[18]
Bosna Savaşı sürecinde İran'ın bölgedeki varlığına dair dikkat çekici bir diğer husus ise Arap yabancı savaşçılarla olan rekabettir. İran her ne kadar bölgede "Boşnak Müslümanlara yardım için" bulunduğunu ifade etse de aynı amacı taşıyan "rakiplerin" varlığını kabul etmemiş, İran ile Arap yabancı savaşçılar arası rekabet dikkat çekmiştir. Bu rekabetin en şiddetli yansımalarından biri ise Arap gönüllülerin liderlerinden Enver Şaban'a yönelik suikasttır. Hırvatlarca öldürülen Şaban'ın İran tarafından Hırvatistan'a rüşvet verilerek öldürtüldüğü iddia edilmektedir.[19]
Savaşın ardından ise İran'ın Bosna'daki faaliyetleri askeri eksenden büyük ölçüde koparak siyasi ve sosyal açılardan devam etmiştir. Bosna'da savaşı sona erdiren Dayton Anlaşması bölgede İran'ın etkisini zayıflatmıştır.[20]
Dayton Anlaşması'nın imzalanmasından 10 gün sonra İran, Bosna'nın başkenti Sarayevo'da yeni bir büyükelçilik açmıştır. İran, buradaki "kültür merkezi" vasıtasıyla ülkedeki etkisini sürdürmüş, eğitim faaliyetlerine ağırlık vermiş, kurduğu sivil toplum kuruluşları ve benzeri yapılarla birlikte Bosna'daki varlığını sağlamlaştırmıştır.[21]
Bugüne dek Bosna'yı Balkanlardaki faaliyetlerinde merkez olarak kullanan İran burada Şiileştirme çalışmalarına da devam etmektedir. Resmi olmayan kaynaklara göre 2008-2009 döneminde Bosna'daki Şiilerin sayısı 15 bin 200 ila 23 bin 400 arasındadır.[22]
4. Diğer Balkan ülkeleri
Her ne kadar Bosna İran'ın Balkanlardaki faaliyetlerinde merkezi bir konuma sahip olsa da İran bölgenin diğer ülkelerinde de dikkat çekici bir etkinlik alanına sahiptir. Özellikle Müslüman nüfusa sahip ülkeler bu açıdan ön plana çıkmaktadır. Bunlar Müslümanların çoğunluk olduğu Arnavutluk, Bosna ve Kosova ile büyük bir azınlık nüfusa sahip oldukları Karadağ, Kuzey Makedonya ve Sırbistan olarak sıralanabilir.[23]
İran'ın Arnavutluk'taki varlığının 1995 yılında kurulan kültür merkezleriyle birlikte başladığı söylenebilir.[24]
İran'ın varlığı, bölgenin stratejik değerinin yanı sıra, bölgedeki Bektaşi nüfusun tıpkı dünya genelindeki Şiiler gibi Sünni toplum içerisindeki azınlık pozisyonunu değerlendirme açısından yorumlanmaktadır.[25] Bölgedeki Bektaşiler İran etkisini açık bir topluluk olarak değerlendirilmektedir.[26] Yine Arnavutluk'taki İran faaliyetleri, bölgede Arapların varlığını ve etkisini[27] sınırlamaya yönelik bir adım olarak da okunabilir. İran Devrim Muhafızları ve istihbarat teşkilatı, Arnavutluk'ta kültür merkezleri ve sivil toplum kuruluşları üzerinden bir etkinlik kurma girişimi içerisindedir.[28]
Bu girişimlerin yanı sıra İran'ın Halkın Mücahitleri'ne yönelik mücadelesi de Arnavutluk'u doğal bir ilgi alanı haline getirmiştir. İran Devrim Muhafızları Arnavutluk'ta saldırılar planlamıştır.[29] İran 2022 yılında Arnavutluk'un hükümet sunucularına siber saldırılar düzenlemiş, bunun ardından İranlı diplomatlar ülkede "istenmeyen kişi" ilan edilmiş ve iki ülke arasında ilişkiler kopma noktasına gelmiştir.[30]
İran, bağımsızlık döneminin öncesinden bu yana Kosova'da da faaliyetlerde bulunmaktadır. Kosova'da etnik tansiyonun yükseldiği 1998 yılında bölgeye yardım gönderen[31] İran 2002 yılında bölgede kendisine bağlı sivil toplum kuruluşları tesis etmiştir. İlerleyen yıllarda bağımsız olan Kosova'yı diplomatik olarak tanımamış da olsa İran bu çalışmalarına devam etmektedir.[32] İran'ın halen hem Kosova'da hem de komşusu Kuzey Makedonya'da kendi ekseninde vekil güçler bulundurduğu ifade edilmektedir.[33] Kuzey Makedonya'daki İran etkinliği oldukça kısıtlı olarak görülse de [34] İran bölgede birçok kültür merkezi ile varlığını sürdürmektedir.[35]
Sırbistan ve Hırvatistan gibi önde gelen bölge ülkeleriyle de ilişkilerini sürdüren İran, Balkanların merkezi sayılan bu bölgelerin yanı sıra "geniş Balkanlar" bölgesinde de etkinlik sahibidir. Temmuz 2012 tarihinde Bulgaristan'ın Burgaz şehrinde İsrailli turistleri taşıyan bir otobüse düzenlenen bombalı saldırıdan İran ve desteklediği Lübnan Hizbullahı sorumlu tutulmuştur. İran her ne kadar sorumluluğu reddetmiş olsa da kanıt ve soruşturmalar İran'ı işaret etmektedir. Bulgaristan'daki bu saldırı, Balkanların merkezindeki İran varlığına dair soru işaretlerini bariz bir şekilde gündeme sokmaya başlamıştır.[36]
Sonuç
Kayıt altına alınmış tarih dönemleri boyunca siyasi ve sosyal istikrarsızlığın, aynı zamanda çeşitli krizlerin merkezine yer alan Balkanlar, son iki yüzyıllık dönem içerisinde de aynı özelliğini sürdürmüştür. Bu istikrarsızlığın yol açtığı parçalanma ve krizler bölgeyle özdeşleşmiş, akademik literatüre "Balkanlaşma" gibi bir tabiri kendi ismiyle kazandırmıştır.
Balkanların son iki yüzyıllık döneminde bölgedeki siyasi ve sosyal krizler içerisine bölge dışı aktörlerin de yoğun bir şekilde katıldığı gözlemlenmektedir. Almanya, Rusya ve Türkiye gibi aktörlere 19'uncu yüzyılda Amerika Birleşik Devletleri de küresel bir güç olarak dahil olmuş, 1980'lerle beraber ise alışılmadık aktörler devreye girmiştir. Suudi Arabistan ve İran, özellikle din faktörü üzerinden, yoğun bir Müslüman nüfusa ev sahipliği yapan bölgeye dahil olmaya başlamıştır. İki ülke arasındaki bölgesel ve dini rekabet Balkanlara da taşınmış, karşılıklı olarak bölgede varlık göstermek için bir gerekçe haline dönüşmüştür.
Ancak, bu iki ülkenin Balkanlardaki etkinliği açısından bakıldığında, akademik literatürde ve medyada daha çok Suudi Arabistan'ın bölgedeki varlığının inceleme konusu haline getirildiği görülmektedir. "Selefilik" ve "Vehhabilik" söylemleri üzerinden Suudi Arabistan'ın Balkanlarda oynadığı rol, çoğunlukla abartılarak ve söz konusu söylemlerin tamamen yerel dinamikler üzerinden de şekillenebileceği göz ardı edilerek değerlendirilmiştir. Buna karşın İran'ın Balkanlardaki faaliyetlerinin ise daha az incelendiği, daha az tartışıldığı ve akademik eserlere konu yapıldığı söylenebilir.
İran, Pehleviler döneminde de Balkanlara ilgisi olmakla beraber, hususen 1979'daki "İslam Devrimi" sonrasında bölgede etkinliğini artırma arayışı içerisine girmiştir. İlk olarak Humeyni döneminde Yugoslavya ile kurulan ilişkilerle başlayan bu etkinlik kültür merkezleri üzerinden devam etmiştir. Ardından patlak varan Yugoslav Savaşları, özellikle Bosna Savaşı, İran'a bölgede kalıcı bir varlık inşa etmek için alan açmıştır. İran bölgeye askeri danışmanların ve milislerin yanı sıra silah ve maddi kaynak aktarmıştır. Yugoslavya'nın dağılması sonrasında ortaya çıkan devletlerin neredeyse tamamında İran kendisine gözle görülür bir varlık alanı oluşturmayı başarmıştır. Bu varlık alanı Müslüman nüfusa ev sahipliği yapan kültür merkezleri, sivil toplum kuruluşları, dil ve din eğitimi veren kurslar, öğrenci değişimleri gibi faaliyetler üzerinden şekillendirilmiştir. Müslümanların azınlık olduğu yahut neredeyse hiç yer almadığı ülkelerde ise daha çok ticari ilişkilere ikili ittifaklara ağırlık verilmiştir.
Balkanlarda, bilhassa Arnavutluk'ta yaşayan Bektaşiler de Sünni Balkan Müslümanları içerisindeki azınlıklar olarak Şii İran'ın "doğal yayılım alanı" olarak gördüğü bir nüfustur. İran, kendi söylemlerine yakınlık arz eden nitelikteki bazı Sufi-Bektaşi kesimleri, Balkanlardaki politikaları paralelinde değerlendirmektedir.
İran bir yandan bölgeyle iktisadi ilişkiler kurarak fayda sağlama, ayrıca kendisine siyasi ve sosyal bir zemin hazırlama arayışı içerisindeyken diğer yandan da bölgesel rakiplerinin etkisini kısıtlama arayışındadır. Bölgede İsrail, Suudi Arabistan ve Türkiye'nin etkisini sınırlayarak kendisine bir alan açmak İran'ın öncelikleri arasındadır.
İran'ın bölgesel ve küresel olarak önemli bir bölge olan Balkanlara uzanan faaliyetleri ihmal edilmiş bir araştırma konusudur. Gerek Balkanlara gerekse İran rejimine dair tartışmaların arttığı bir dönemde İran'ın bu faaliyetleri daha fazla önem kazanmaktadır.
Dipnotlar
[1] Heather A. Conley vd., China’s "Hub-and-Spoke" Strategy in the Balkans, (Center for Strategic and International Studies, 2020), 3-5.
[2] Danuta Gibas-Krzak, "The geopolitical importance of the Balkans: A general overview", The Journal of Slavic Military Studies 33/3 (2020), 470-471.
[3] Seyed Mohammad Ardam - Ellias Aghili Dehnavi, Balkans' Trinity (Hamburg: Tredition, 2021), 71-72.
[4] Harun Karcic, "Islamic Revival in Post-Socialist Bosnia and Herzegovina: International Actors and Activities", Journal of Muslim Minority Affairs 30/4 (2010), 525.
[5] Jacob Abadi, "Israel and the Balkan States", Middle Eastern Studies 32/4 (Ekim 1996), 297-298.
[6] Besar Likmeta, "Iranian Opposition Activists Moved to Albania", Balkan Insight (Erişim 20 Haziran 2023); Gerta Zaimi, “Iran’s Balkan front: The roots and consequences of Iranian cyberattacks against Albania”, Middle East Institute (Erişim 20 Haziran 2023).
[7] Liridona Berkolli, Iran's Cultural Hegemony in Western Balkans (IRAM, 2021), 5.
[8] Shaul Shay, Islamic Terror and the Balkans (Oxon: Routledge, 2017), 140-141.
[9] Ardam - Dehnavi, Balkans' Trinity , 56.
[10] Maja Bjelos, "Country Report 1: Serbia", Western Balkans at the Crossroads: Assessing Influences of Non Western External Actors, ed. Barbora Chrzova vd. (Prag: PSSI, 2019), 26.
[11] Mepa News, "İran'ın sınır ötesi gücü: Milis grup ve yapılanmalar" (Erişim 21 Haziran 2023).
[12] Wilson Center, "The Balkan Umma and the Making of 'Euro-Islam'" (Erişim 21 Haziran 2023).
[13] Alexander Lopasic, "Bosnian Muslims: A Search for Identity", British Society for Middle Eastern Studies, 8/2 (1981), 115.
[14] Bojana Zoric - Vera Stojarova, "Building Sustainable Peace and Security in Bosnia and Herzegovina: Dancing in a Vicious Circle", Peace and Security in the Western Balkans, ed. Nemanja Džuverović - Věra Stojarová (New York: Routledge, 2023), 35-39.
[15] Erjada Progonati, "The Balkan Region as a New Target For the Iranian-Israeli Political Rivalry", ANKASAM Bölgesel Araştırmalar Dergisi 1/2 (Ekim 2017), 203.
[16] Kendall Bianchi, "Letters From Home: Hezbollah Mothers and the Culture of Martyrdom", CTC Sentinel 11/2 (Şubat 2018), 21.
[17] Ardam – Dahnavi, Balkans' Trinity, 56.
[18] Erjada Progonati, "Iran's Silent Revolution in Balkans", Journal of Security, Strategy and Political Studies 1/1 (Yaz 2016), 186.
[19] Mepa News, "Merkez Bosna: İran Balkanlar ve Doğu Avrupa'da organize oluyor" (Erişim 22 Haziran 2023).
[20] Maria Eleni Koppa, "Turkey, Gulf States and Iran in Western Balkans: More than the Islamic factor?", Journal of Contemporary European Studies 29/2 (2020), 7.
[21] Karcic, "Islamic Revival in Post-Socialist Bosnia", 529.
[22] Progonati, "Iran's Silent Revolution", 187.
[23] Koppa, "Turkey, Gulf States and Iran in Western Balkans", 1.
[24] Berkolli, Iran's Cultural Hegemony in Western Balkans, 9.
[25] Koppa, "Turkey, Gulf States and Iran in Western Balkans", 6.
[26] Sine Özkaraşahin, "Iranian Drone Exports to the Balkans and Its Geopolitical Repercussions", The Jamestown Foundation (Erişim 23 Haziran 2023).
[27] Jacob Abadi, "Israel and the Balkan States", 315.
[28] Gordon N. Bardos, "Iran in the Balkans: A History and a Forecast", World Affairs 175/5 (2013), 66.
[29] Dimitar Bechev - Ahmet Erdi Öztürk, "Competing over Islam: Turkey, Saudi Arabia, and Iran in the Balkans", Middle East Institute (Erişim 23 Haziran 2023).
[30] Balkan Insight, "Albania Freezes Diplomatic Ties with Iran Over Cyber-Attacks" (Erişim 23 Haziran 2023).
[31] Shay, Islamic Terror and the Balkans, 159.
[32] Washington Examiner, "Iranian Propagandists in Kosovo" (Erişim 23 Haziran 2023).
[33] Kiril Aramov - Ruslan Trad, "Under the Radar: Iran’s ‘Stealth’ Presence on the Balkans", The Globe Post (Erişim 23 Haziran 2023).
[34] Koppa, "Turkey, Gulf States and Iran in Western Balkans", 8.
[35] Berkolli, Iran's Cultural Hegemony in Western Balkans, 11.
[36] The Times of Israel, "Bulgaria reveals new evidence on Hezbollah-Burgas link" (Erişim 23 Haziran 2023); The Times of Israel, "Authorities struggle to identify Burgas bomber, who may have been wearing a wig" (Erişim 23 Haziran 2023).
Kaynakça
Abadi, Jacob. "Israel and the Balkan States". Middle Eastern Studies 32/4 (Ekim 1996), 296-320. https://www.jstor.org/stable/4283829
Aramov, Kiril - Trad, Ruslan. "Under the Radar: Iran’s ‘Stealth’ Presence on the Balkans". The Globe Post. Erişim 23 Haziran 2023. https://theglobepost.com/2018/12/10/iran-stealth-presence-balkans/
Ardam, Seyed Mohammad - Dehnavi, Ellias Aghili. Balkans' Trinity. Hamburg: Tredition, 2021.
Balkan Insight. "Albania Freezes Diplomatic Ties with Iran Over Cyber-Attacks". Erişim 23 Haziran 2023. https://balkaninsight.com/2022/09/07/albania-freezes-diplomatic-ties-with-iran-over-cyber-attacks/
Bardos, Gordon N. "Iran in the Balkans: A History and a Forecast". World Affairs 175/5 (2013), 59-66. https://www.jstor.org/stable/43554740
Bechev, Dimitar - Öztürk, Ahmet Erdi. "Competing over Islam: Turkey, Saudi Arabia, and Iran in the Balkans". Middle East Institute. Erişim 23 Haziran 2023. https://www.mei.edu/publications/competing-over-islam-turkey-saudi-arabia-and-iran-balkans
Berkolli, Liridona. Iran's Cultural Hegemony in Western Balkans. IRAM, 2021. https://iramcenter.org/en/irans-cultural-hegemony-in-western-balkans_en-582
Bianchi, Kendall. "Letters From Home: Hezbollah Mothers and the Culture of Martyrdom". CTC Sentinel 11/2 (Şubat 2018), 20-24.
Bjelos, Maja. "Country Report 1: Serbia". Western Balkans at the Crossroads: Assessing Influences of Non Western External Actors. ed. Barbora Chrzova vd. Prag: PSSI, 2019.
Conley, Heather A. vd. China’s "Hub-and-Spoke" Strategy in the Balkans. Center for Strategic and International Studies, 2020. https://www.csis.org/analysis/chinas-hub-and-spoke-strategy-balkans
Gibas-Krzak, Danuta. "The geopolitical importance of the Balkans: A general overview". The Journal of Slavic Military Studies 33/3 (2020), 460-479. https://doi.org/10.1080/13518046.2020.1824102
Hide, Enri. "Islamic Extremism in the Balkans as a Geopolitical Instrument". Mediterrenean Journal of Social Sciences 5/6 (Nisan 2014), 375-380. https://doi.org/10.5901/mjss.2014.v5n6p375
Karcic, Harun. "Islamic Revival in Post-Socialist Bosnia and Herzegovina: International Actors and Activities". Journal of Muslim Minority Affairs 30/4 (2010), 519-534. https://doi.org/10.1080/13602004.2010.533450
Koppa, Maria Eleni. "Turkey, Gulf States and Iran in Western Balkans: More than the Islamic factor?". Journal of Contemporary European Studies 29/2 (2020), 251-263. https://doi.org/10.1080/14782804.2020.1754769
Lebl, Leslie S. Islamism and Security in Bosnia-Herzegovina. Carlisle: US Army War College Press, 2014.
Likmeta, Besar. "Iranian Opposition Activists Moved to Albania". Balkan Insight. Erişim 20 Haziran 2023. https://balkaninsight.com/2013/05/17/iranian-exiled-mujahedeen-moved-to-albania/
Lopasic, Alexander. "Bosnian Muslims: A Search for Identity". British Society for Middle Eastern Studies 8/2 (1981), 115-125. https://www.jstor.org/stable/194542
Mepa News. "İran'ın sınır ötesi gücü: Milis grup ve yapılanmalar". Erişim 21 Haziran 2023. https://www.mepanews.com/iranin-sinir-otesi-gucu-milis-grup-ve-yapilanmalar-26727h.htm
Mepa News. "Merkez Bosna: İran Balkanlar ve Doğu Avrupa'da organize oluyor". Erişim 22 Haziran 2023. https://www.mepanews.com/merkez-bosna-iran-balkanlar-ve-dogu-avrupada-organize-oluyor-45801h.htm
Mikovic, Nikola. "Serbia tests Europe with warming Iran relations". The Arab Weekly. Erişim 23 Haziran 2023. https://thearabweekly.com/serbia-tests-europe-warming-iran-relations
Ostovar, Afshor. "Iran, its clients, and the future of the Middle East: The limits of religion". International Affairs 94/6 (2018), 1237-1255. https://doi.org/10.1093/ia/iiy185
Özkaraşahin, Sine. "Iranian Drone Exports to the Balkans and Its Geopolitical Repercussions". The Jamestown Foundation. Erişim 23 Haziran 2023. https://jamestown.org/program/the-geopolitical-ramifications-of-iranian-drone-exports-to-the-balkans/
Progonati, Erjada. "Iran's Silent Revolution in Balkans". Journal of Security, Strategy and Political Studies 1/1 (Yaz 2016), 177-192.
Progonati, Erjada. "The Balkan Region as a New Target For the Iranian-Israeli Political Rivalry". ANKASAM Bölgesel Araştırmalar Dergisi 1/2 (Ekim 2017), 199-219.
Shay, Shaul. Islamic Terror and the Balkans. Oxon: Routledge, 2017.
The Times of Israel. "Authorities struggle to identify Burgas bomber, who may have been wearing a wig". Erişim 23 Haziran 2023. https://www.timesofisrael.com/bulgaria-still-struggling-to-confirm-attackers-identity/
The Times of Israel. "Bulgaria reveals new evidence on Hezbollah-Burgas link". Erişim 23 Haziran 2023. https://www.timesofisrael.com/bulgaria-reveals-new-evidence-on-hezbollah-burgas-link/
Washington Examiner. "Iranian Propagandists in Kosovo". Erişim 23 Haziran 2023. https://www.washingtonexaminer.com/weekly-standard/iranian-propagandists-in-kosovo
Wilson Center. "The Balkan Umma and the Making of 'Euro-Islam'". Erişim 21 Haziran 2023. https://www.wilsoncenter.org/event/the-balkan-umma-and-the-making-euro-islam
Zaimi, Gerta. "Iran’s Balkan front: The roots and consequences of Iranian cyberattacks against Albania". Middle East Institute. Erişim 20 Haziran 2023. https://www.mei.edu/publications/irans-balkan-front-roots-and-consequences-iranian-cyberattacks-against-albania
Zoric, Bojana - Stojarova, Vera. "Building Sustainable Peace and Security in Bosnia and Herzegovina: Dancing in a Vicious Circle". Peace and Security in the Western Balkans. ed. Džuverović, Nemanja - Stojarová Věra. New York: Routledge, 2023.