Rus paralı asker oluşumu Wagner'in Ukrayna'daki faaliyetleri uzun süredir tartışma konusu. Özellikle Wagner'in lideri Yevgeny Prigozhin'in son dönemde Rus ordusunu hedef alan söylemleri gündeme oturmuş durumda.
Bu saldırgan tutumuna rağmen Prigozhin'in halen konumunu koruyabilmiş olması da tartışmaları beraberinde getiriyor.
Andrei Soldatov ve Irina Borogan, Foreign Policy için kaleme aldıkları değerlendirmede, Wagner'in ülkenin iç dinamiklerindeki konumunu ve Vladimir Putin'in neden Wagner'e destek olduğunu değerlendirdi.
Değerlendirme Mepa News okurları için Türkçeleştirildi.
Mayıs ayı başında Rusya Savunma Bakanlığı ile Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'e yakın özel askeri şirket Wagner arasındaki gerginlik su yüzüne çıktı. Wagner mensupları aylardır Rusya'nın Ukrayna'nın doğusundaki Bahmut kuşatmasında başrol oynuyordu ve büyük bir insani bedel ödediler. Ancak artık Wagner'in hırçın lideri Yevgeny Prigozhin'in "canına tak etti". Yayınladığı dehşetli bir videoda, Bahmut'taki Wagner askerlerinin cesetleriyle çevrili bir şekilde duruyordu ve Rusya Savunma Bakanı Sergey Şoygu'nun yanı sıra Genelkurmay Başkanı ve Ukrayna'daki Rus kuvvetlerinin komutanına küfürler savuruyordu. Prigozhin, derhal daha fazla mühimmat verilmezse güçlerini Bahmut'tan çekme tehdidinde bulundu.
Pek çok gözlemciye göre Wagner ile Kremlin arasında büyük bir çatlak oluşuyor gibi görünüyordu. Bazıları ise Prigozhin'in günlerinin sayılı olabileceğini öne sürüyordu, zira Prigozhin artık Rus askeri liderliğinin tamamıyla düşman olmuştu. Ancak iki gün sonra Prigozhin, Wagner'i Bahmut'tan çıkarma tehdidini geri çekti ve durumu kendi lehine çözülmüş olarak sunmaya çalıştı. Ardından yeni bir videoda, "kendisinin iyi durumda olduğunu düşünen mutlu bir dedeyi" isim vermeyerek azarladı ve Moskova'da kimi hedef aldığı konusunda soru işaretleri oluşmasına neden oldu. Sonuçta bu tiyatro Prigozhin'in, Bahmut'taki yıkıcı kayıplarına rağmen Wagner'in hücum operasyonları yapabilen tek Rus birliği olarak itibarını kurtarmak için gerçekleştirdiği umutsuz bir girişim gibi göründü.
Ancak bu görüşte eksik olan şey, Putin'in Prigozhin'in maskaralıklarına neden göz yumduğu ve Wagner'in Rusya'nın askeri ve istihbarat hiyerarşisinde gerçekte nereye oturduğu hususu. Doğrusu şu ki Wagner'in önem kazanması, Rusya ve Sovyetlerin Stalin dönemine kadar uzanan gayriresmi güçlere güvenme tarihindeki en son gelişmedir. Dahası, grubun Ukrayna'da önemli bir mirası var. Wagner ilk kez sekiz yıl önce Rusya'nın Donbas'taki savaşı sırasında ortaya çıktı. Putin için Wagner aynı zamanda uzun zamandır kendi yönetimine potansiyel bir tehdit olarak gördüğü orduyu dizginlemenin de önemli bir aracı haline geldi. Batılı varsayımların aksine, Wagner'in savaştaki yüksek profilli rolü, Ukrayna'daki savaş alanında olup bitenler kadar Moskova'daki güç dinamikleriyle de ilgili.
Stalin'in gizli gücü
Prigozhin ve Wagner'in Rusya'daki göreceli gücünü anlamak için şirketin Rus devletinin en az dört farklı kesimi tarafından nasıl görüldüğünü göz önünde bulundurmak gerekiyor: GRU olarak bilinen askeri istihbarat teşkilatı, genel olarak ordu, FSB olarak bilinen devlet güvenlik teşkilatı ve Putin'in kendisi.
GRU, Wagner'in kökeninde öncü bir rol oynadı ve bunun nedenleri büyük ölçüde askeri istihbaratın 2000'lerin sonu ve 2010'ların başında geçirdiği çalkantılı reformlarda yatıyor. Şoygu'nun 2007-2012 yılları arasında Savunma Bakanı olarak görev yapan selefi Anatoly Serdyukov döneminde bakanlık GRU'nun ordu içindeki rolünü azaltmaya çalışmıştı. Ancak Şoygu görevi devraldıktan kısa bir süre sonra rotayı değiştirdi ve GRU'ya yeni kaynaklar aktardı. Bunun sonucunda teşkilata personel takviyesi yapıldı ve bunların çoğu Spetsnaz'dan, geleneksel olarak GRU tarafından nezaret edilen askeri özel kuvvetlerden, alındı. Teşkilatı yöneten generaller için daha fazla Spetsnaz'ın işe alınması anlamlıydı: Rus ordusu o sıralarda Suriye'deki çatışmanın yanı sıra Kırım ve Ukrayna'nın doğusunda da yoğun bir şekilde yer alıyordu ve GRU odağını "aktif istihbarat" olarak adlandırdığı şeye kaydırıyordu. Yani sıradan casuslukta olduğu gibi sadece kaynak yetiştirmekten ziyade silahlı operasyonlar yürütmeye. Takip eden yıllarda bu Spetsnaz zihniyeti teşkilat içinde büyüdü ve Spetsnaz'dan sorumlu olan General Vladimir Alexeev, GRU'nun birinci başkan yardımcılığına terfi etti.
GRU'nun önceliklerindeki bu değişim sırasında Wagner'in varlığı Rus medyasında ilk kez gündeme geldi. St. Petersburg merkezli bağımsız haber sitesi fontanka.ru, 2015 yılında özel askeri şirket üyelerinin Ukrayna'nın doğusunda aktif olarak faaliyet gösterdiğini bildirdi. Fontanka aynı zamanda Prigozhin'in Wagner'in önde gelen destekçilerinden biri olduğunu ve Spetsnaz komutanı olarak görev yapmış olan Dmitry Utkin'in Wagner'in askeri operasyonlarından sorumlu olduğunu bildiren ilk haber sitesiydi. Aslında, o zamanlar bilinmese de, GRU içinde Wagner de dahil olmak üzere özel askeri şirketlerin faaliyetlerine nezaret etmek için için yeni bir departman kurulmuştu. Wagner'in varlığının ilk kez rapor edilmesinden birkaç ay sonra, GRU'dan bir yetkili, şaşırtıcı olmayan bir şekilde Spetsnaz veteranlarının görev yaptığı bu yeni departmanın varlığını bize doğruladı. GRU için Wagner, Rusya'nın Ukrayna'nın doğusundaki doğrudan müdahalesini kamuoyu önünde reddettiği bir dönemde, operasyonlarına uygun bir inkar edilebilirlik sağladı.
Görünürde, özel askeri şirketlerin kullanımı 21. yüzyıl savaşının yeni modeline uyuyordu. Örneğin ABD Irak'ta sözleşmeli askeri personelleri kullanmıştı ve Wagner de ABD'li paralı asker oluşumu Blackwater ile bazı benzerlikler taşıyordu. Ancak GRU için Wagner aynı zamanda Kremlin'in dünyanın dört bir yanındaki çatışmalara müdahale etmek için vekil güçler kullandığı Sovyet dönemine kadar uzanan çok daha eski bir geleneğin devamıydı. Bir GRU yetkilisi 2017 yılında kendisine teşkilatın neden Wagner gibi özel bir askeri şirkete ihtiyaç duyduğunu sorduğumuzda bize "bu tıpkı İspanya İç Savaşı sırasında İspanya'da kılık değiştirmiş bir ordumuz olduğu zamanki gibi" demişti.
Sovyet hükümeti müdahalesini hiçbir zaman resmi olarak doğrulamamış olsa da, Stalin'in 1930'larda İspanya'daki Cumhuriyetçi güçleri desteklemek üzere ülkeye askeri danışmanlar gönderdiği biliniyor. Giden tüm Sovyet askerlerine İspanyolcayı çağrıştıran sahte isimler verilmişti. (Bu danışmanlardan biri, İspanya'da Albay Xanti olarak bilinen ve Ernest Hemingway'in Çanlar Kimin İçin Çalıyor romanındaki Robert Jordan karakterinin muhtemel modellerinden biri olan efsanevi Sovyet subayı Haji Mamsurov'du). 2015 yılında Madrid yakınlarındaki bir İspanyol kasabasında Mamsurov'un torunları ve Rus hükümet yetkililerinin katıldığı bir törenle Albay Xanti'nin anıtı açıldı.
Sovyet ve Rus askeri yetkilileri İspanya İç Savaşı'nı uzun süre "iyi bir savaş" olarak görmüşlerdi: Sovyet askerleri doğru taraftaydı ve Cumhuriyetçiler hem Mussolini hem de Hitler'in müttefiki olan General Francisco Franco'nun milliyetçi güçleriyle savaştığı için savaş inkar edilemez bir şekilde antifaşistti. Resmi Rus tarih yazımında, İspanya'daki Sovyet müdahalesi Büyük Vatanseverlik Savaşı'nın -Rusya'nın İkinci Dünya Savaşı'nda Nazi Almanyası'na karşı verdiği büyük mücadelenin- öncüsü olarak görülür.
GRU için İspanya İç Savaşı'ndaki Rus deneyimi, Kremlin'in bir kez daha faşistlerle savaştığında ısrar ettiği Ukrayna'daki Wagner güçlerini benimsemesi için için uygun bir gerekçe oldu. Hatta Wagner'in kendi Albay Xanti'si bile vardı: Ünlü Sovyet subayı gibi, Dimitry Utkin de bir takma isim kullanıyordu: "Wagner." Ve Suriye'de olduğu gibi Rus paralı askerlerini yönetmek de onun görevleri arasındaydı.
Generallerin kumarı
Ancak çok daha karmaşık bir soru, Wagner'e ordu ve FSB içinden verilen desteğinin boyutudur. 2015'te ortaya çıkışından bu yana geçen yıllarda ve özellikle de Rusya'nın Ukrayna'daki mevcut savaşının başlamasından bu yana, Wagner'in askeri operasyonlarının karakteri önemli ölçüde değişti. Gizli, inkar edilebilir bir vekil paralı asker gücü olarak yola başlayan Wagner zamanla çeşitli ülkelerde operasyonları, kendi topçu ve hava kuvvetleri ve son olarak Rus şehirlerinin sokaklarında devasa askere alma reklamları, eylemlerini yücelten film prodüksiyonu ve şirket merkezi için St. Petersburg'da büyük ve parlak bir kulesi olan büyük bir askeri birime dönüştü. Ayrıca Rus ordusundaki en acımasız güç olarak tanınmaya başladı ve "hainleri" en korkunç şekilde öldürmekle açıkça övünür hale geldi.
Prigozhin askeri yönetime yönelik eleştirilerinde giderek daha cüretkar hale gelirken pek çok gözlemci bunun ne kadar daha yanına kar kalacağını sorgulamaya başladı. Teşkilatın Spetsnaz güçleri içinde konuştuğumuz yetkililere göre GRU şimdilik Wagner'e desteğini sürdürüyor. GRU, Wagner'in hala faydalı olduğuna inanıyor gibi görünüyor.
Ancak teşkilatın desteği Prigozhin'e fazla güvence vermiyor. Putin'in görev süresi boyunca GRU'nun desteğinin çok da önemli olmadığı durumlar oldu. Örneğin bu yüzyılın ilk yıllarında GRU ve Spetsnaz güçleri, Çeçenistan'da güçlü bir Çeçen savaş ağası olan Ruslan Yamadayev tarafından yönetilen Vostok adlı bir vekil askeri tabura nezaret etti. Vostok etkili bir güçtü ve Yamadaev GRU'ya sadıktı. Ancak bu durum, aşireti Çeçenistan Devlet Başkanı Ramzan Kadirov ile açık bir çatışmaya girdiğinde onu korumaya yetmedi. Eylül 2008'de Yamadayev, Moskova'daki Beyaz Saray'a (Rus hükümetinin merkezi) sadece birkaç yüz metre mesafedeki bir trafik ışığında Mercedes'inde oturduğu sırada oradan geçen bir arabadan açılan ateş sonucu öldürüldü. Pek çok kişi bu cinayetin emrinin Kadirov tarafından verildiğine inanıyor.
Prigozhin, Savunma Bakanlığına yönelik sert eleştirilerine rağmen şimdilik ordu içinde de bir miktar destek görmeye devam ediyor. Rusya'nın Ukrayna'nın kuzeydoğudaki saldırısı karşısında büyük toprak kaybettiği Eylül 2022'den bu yana Prigozhin Rusya'nın askeri komuta zincirine açıkça saldırıyor. Bununla birlikte, orduya yerleştirilmiş Rus savaş muhabirleri olan voenkorlar da dahil olmak üzere Rusya'nın büyük ölçüde kontrol altındaki medyasına, Wagner'i ve Ukrayna'daki faaliyetlerini tanıtmaya yardımcı olmaları emredildi. Sonuç olarak Kremlin yanlısı gazeteler Wagner'in subaylarıyla yapılan ve grubun savaşçı ruhunu yücelten röportajları yayınlamaya devam etti.
Şu anda bile Rus medyasının Wagner yanlısı yayınları azalmış değil. Dahası, ordunun kendisi de Wagner'i desteklemeye devam ediyor gibi görünüyor. Prigozhin'e göre Bahmut videosunun yayınlanmasının ardından askeri yönetim, Ukrayna'daki Rus güçlerinin eski komutanı ve halen Rusya'nın en saygın generallerinden biri olan General Sergey Surovikin'i Wagner'e mühimmat ve kaynak sağlanmasına nezaret etmekle görevlendirdi.
Prigozhin'e göre bir avantaj da kendisi olmazsa Wagner'in bir yüzden mahrum kalacak olması ve Rusya'nın askeri liderliğinin bunu bir rekabet olarak görmemesi. Prigozhin, savaşçılarını Rus tarafındaki en yetenekli savaş gücü olarak sürekli tanıtmasına rağmen, subaylarını ve saha komutanlarını anonim tutmak için de özel bir çaba sarf etti. Utkin'inki dahil hiçbirinin ismi Rus halkı tarafından bilinmiyor, Wagner'in askerleri ve subayları da voenkorlara röportaj verdiklerinde anonim kalıyorlar. Askeri yönetimin Wagner'e gösterdiği hoşgörü önemli, ancak ordu ya da Kremlin uygun gördüğü anda bu hoşgörüyü geri çekebilir. Rus generaller silah arkadaşlarına sadakatleriyle tanınmazlar.
Wagner için bir o kadar önemli olan bir diğer husus da Rusya'nın ana istihbarat teşkilatı FSB'nin tutumu. FSB'nin savaşın başındaki ilk yanlış adımlarından sonra, teşkilat son zamanlarda Rus müesses nizamı içindeki yerini ve etkisini yeniden kazandı. Rusya'nın kendi içinde FSB her türlü muhalefet belirtisini bastırma konusunda giderek daha agresif bir tutum sergiliyor. Ancak FSB Ukrayna'da da çok aktif, özellikle de FSB'nin orduya nezaret eden ve Rus işgali altındaki topraklarda her türlü direnişi bastırmakla görevlendirilen askeri karşı istihbarat birimi bu şekilde. Wagner, askeri bir birim olarak FSB'nin bu şubesinin sorumluluğu altında ve bu durum Prigozhin'i pek rahatlatmıyor.
Kötülüğün faydası
Ancak Prigozhin'in Ukrayna'daki rolünü sürdürmesindeki en önemli faktör Putin'in kendisidir. Gerçekten de Prigozhin'in, düzenli ordunun iki üst düzey liderine yönelik tekrarlanan saldırıları o kadar haddini aşmış görünüyor ki Wagner liderinin savaştaki rolünü sürdürmesini sadece Putin'in kişisel desteği açıklayabilir. Peki Prigozhin Putin için neden değerli?
Bunun açıklaması Putin'in Rus ordusuyla olan karmaşık ilişkisinde yatıyor. İktidardaki ilk yıllarında Putin'in en büyük zorluklarından biri orduyu kontrol altında tutmaktı. Her şeyin kurum-içi yapıldığı geniş bir ülkede dünyanın en büyüklerinden biri olan bu ordu, faaliyetleri hakkında dış dünyanın mümkün olduğunca az şey bilmesini sağlamak gibi bir geleneğe sahip. Bu da ister parlamento, ister kolluk kuvvetleri ya da medya aracılığıyla olsun, olağan hükümet ve kamu denetimi biçimlerinin Rusya'da gerçekleşmediği anlamına geliyor. Görevdeki ilk on yılında Putin, eski KGB generali ve güvenilir dostu Sergey Ivanov'u savunma bakanı olarak atayarak ordu üzerindeki kontrolünü sıkılaştırmaya çalıştı. Ancak İvanov'un daha büyük bir askeri reform başlatma çabalarının başarısız olduğu anlaşılınca Putin 2007'de onu değiştirmek zorunda kaldı. Daha sonra Putin, orduya dışarıdan dahil olan bir başka isim olan Şoygu vasıtasıyla yine daha fazla nüfuz elde etmeye çalıştı.
Ancak Ukrayna'da bir yılı aşkın süredir devam eden savaşın ardından Putin'in Şoygu konusunda Ivanov'a kıyasla daha başarılı olduğuna dair çok az kanıt var. Dahası Putin, savaş zamanında ordunun devlet içinde daha fazla güç kazanma eğiliminde olduğunun farkında. Savaş ne kadar uzun sürerse bu gücün o kadar artacağını ve kontrolü sağlamasının o kadar zorlaşacağını biliyor. Dünyayı tehditler bakımından görme eğiliminde olduğundan, ordunun göreceli gücü onu ilgilendiren bir şey. Hatta bazı açılardan, ordunun savaş alanındaki performansından bile daha fazla ilgilendiren bir husus.
Sonuç olarak Putin, generalleri dizginlemek için giderek daha fazla alışılmışın dışında yöntemlere başvurdu. Örneğin 2022 sonbaharından itibaren voenkorları ordudaki sorunları kamuoyuna duyurmaya teşvik etti. Ancak daha da önemlisi, Wagner'in orduya karşı dengeleyici bir güç olarak oynadığı rol oldu. Prigozhin için, askerlerinin verdiği olağanüstü kayıplara rağmen, bu bir kazan-kazan durumu. Putin'e karşı hiçbir zaman siyasi bir tehdit oluşturamayacağının farkında çünkü Rus yönetici eliti içinde Prigozhin'in Putin'in kendi himayesi dışında başka bir desteği yok. Putin de bunu bu vaziyette tutmaya özen gösterdi.
GRU tarafından gevşekçe yönetilen, ordu tarafından hoş görülen ve Putin tarafından korunan özel statüsüyle Prigozhin, Kremlin'in giderek Orta Çağ'a dönüşen sarayındaki eşsiz konumunu korumayı umuyor. Ve bu durumda, Prigozhin'in taşkınca saldırıları bile planın bir parçası olabilir: Be kadar kötü bir saray soytarısı gibi davranırsa o kadar iyi. Bu Rus tarihinde tanıdık bir tiplemedir. 18. yüzyılda Çar Büyük Petro, kendi "saray soytarısı" tiplemesi olan Alexander Menshikov'u aynı nedenle ülkenin en güçlü prensi yapmıştı: Mütevazı bir geçmişe sahip olan Menshikov'un Rus aristokrasisi içinde hiçbir itibarı yoktu ve acımasız, gaddar ve kendisini sopayla dövmeyi alışkanlık haline getirmiş olan Çar'a son derece sadıktı.
Ancak Prigozhin'in anlamadığı şey, her ne kadar kendisi ve Putin öyle göstermeye çalışsa da, Putin'in Rusyası'nın Büyük Petro'nun Rusyası olmadığıdır. Rus toplumunun pek çok kesimi, özellikle de ülkenin bürokrasisi, Wagner'in patronunun maceralarını dehşet ve tiksintiyle izliyor. Şu anda Wagner diğer tüm Rus birliklerinden daha fazla mühimmat harcıyor ve bu da ancak Wagner, Prigozhin'in söz verdiği şeyi yaptığı, yani Bahmut'ta ilerleme kaydettiği sürece haklı görülebilir. Savaş alanında işler kötüye giderse, Wagner'in binlerce insan hayatını feda ettiği ve büyük miktarda savaş malzemesini yok ettiği aylarca süren bu kampanya, kıt kaynakların büyük bir israfı gibi görünmeye başlayabilir. Ancak Putin'in Wagner'in ciddi başarısızlığını büyük bir suç olarak görüp görmeyeceği başka bir konudur. Rusya Devlet Başkanı'nın başarısız bürokratları, politikacıları ve diğer yandaşlarını etkili bir şekilde kullanma konusunda kabarık bir sicili var. Buna örnek olarak eski Başkan ve Başbakan Dmitry Medvedev akla geliyor. Sıradaki Prigozhin olabilir.