İran ekonomisi, önemli potansiyeline rağmen günümüzde büyük sorunlarla karşı karşıya.
İran'da petrol üretimi ve sorunlar
İran, OPEC verilerine göre 208,6 milyar varil petrol rezerviyle dünyada Venezuela ve Suudi Arabistan'ın ardından en çok petrol bulunan ülke. Sürekli petrol çıkarılmasına rağmen İran'da diğer pek çok Ortadoğu ülkesinde olduğu gibi yıllar geçtikçe yeni aramalarla petrol rezervleri artıyor. Örneğin 2001'de İran'ın petrol rezervleri 99 milyar varilken, sürekli petrol üretimine rağmen 2021'de bu miktarın 208,6 milyar varile çıkması arada keşfedilen yeni petrol sahalarından kaynaklanıyor. İleride de yeni aramalarla yeni rezervlerin keşfedilmesi bekleniyor.
1901'de İran'ın güneyini nüfuzlarında tutan İngilizlerin yaptığı aramalarla ilk petrol 1908'de ülkenin güneybatısındaki Huzistan Bölgesi'nde bulundu. Daha sonra keşfedilen rezervlerin ezici çoğunluğu da Huzistan ve yakın bölgelerinde keşfedildi. Halen İran'ın petrol üretimi ağırlıklı olarak Arap çoğunluklu bu bölgede yapılmaktadır.
İlerleyen yıllarda İngiltere bir İngiliz-İran şirketi kurarak İran petrolünü çıkarmaya, gelirinin büyük kısmını alıp az bir kısmını İran'a vermeye başladı. 1950'li yılların başında başbakan Musaddık döneminde İran petrolü kamulaştırıldı.
1970'li yıllarda günlük 6 milyon varili geçen üretimlerle rekor kıran petrol üretim sektörü, ilk darbeyi 1978'de İran Devrimi esnasında Humeyni'nin petrol işçilerine boykot çağrılarıyla aldı, üretim 500 bin varile kadar düştü. Yeni rejim döneminde İran-Irak Savaşı'nda ağırlıklı olarak cephe hattına yakın olan İran'ın petrol sektörü savaştan büyük zarar gördü. Savaşın ardından toparlanmayla İran 1990'lı yıllarda günlük 3,5-4 milyon varil petrol üretti fakat bu dönemde petrol fiyatlarının çok düşük seyretmesiyle İran büyük paralar kazanamadı.
2003'ten itibaren petrol fiyatlarının yükselişe geçmesiyle İran aynı seviyede üretimle 2000'li yıllarda büyük gelirler elde etti. 2010'da BM'nin İran'a yaptırım kararı almasının İran'ın petrol ihracına engel olmaya başlaması 2012'den itibaren etkilerini gösterdi. Petrolünü satmakta zorlanan İran depolama kapasitesini de doldurunca üretimini düşürmek mecburiyetinde kaldı. 2015'te İran'a yaptırımların kaldırılmasıyla İran 2016 ve 2017'de yeniden üretimini günlük 4 milyon varile taşıdı.
2018'de ABD'nin nükleer antlaşmadan çekilmesinin etkisiyle İran yeniden petrol ihracında sıkıntılar yaşamaya başladı. 2019'da 2012-2015 dönemine göre daha sert bir şekilde düşen petrol üretimi 2020'de büyük kısmı iç tüketime yönelik olmak üzere günlük 2 milyon varilin altına kadar geriledi, Temmuz 2020'de ortalama günlük 1.930.000 varille en dibi gördü. İran en son Ocak 2021'de ortalama günlük 2.084.000 varil petrol ürettiğini açıkladı.
İran'ın petrol rezervleri
İran'da petrol tüketiminde israf problemi
İran'da eski rejimden yeni rejime taşınan bir uygulama da devletin zararına sübvansiyonla halka ucuz petrol satmasıdır. İran'da araç kullanımının fazla artması ve benzinin bolca kullanılmasıyla sonuçlanan bu uygulama sıklıkla eleştirilmiştir.
İç tüketimde petrol israfının önüne geçilebilmesi için İran'da önce Ahmedinejad döneminde 2007'de bol kapasiteli olsa da benzinde kotalı tüketime geçilmiş, sonra Ruhani döneminde 2014'te benzinde halka devletin zararına ucuz benzin uygulaması kaldırılmıştı. Bu sübvansiyonun kaldırılmasıyla bir gecede benzin fiyatlarının %75 artması İran halkından büyük tepki çekse de, benzini vergisiz kullanan İran halkı aslında ucuz benzin tüketmeye devam etmişti. Şubat 2021 itibariyle İran'da benzinin litresi 15.000 riyal (yaklaşık 2,5 Türk Lirası) iken Türkiye'de yaklaşık 7,30 liradır.
Benzinin halen ucuz olması sebebiyle COVID-19 Salgını öncesi ekonomik faaliyetlerin normal seviyelerde olduğu yıl olan 2019'da İran'da günlük petrol tüketimi ortalama yaklaşık 1,8 milyonken Türkiye'de bunun yarısından da az olacak şekilde yaklaşık 800 bin varil olarak gerçekleşmiştir. Üstelik İran ve Türkiye nüfusça denk olmakla birlikte Türkiye'nin ekonomik büyüklüğü ve ekonomik faaliyet yüksekliği daha fazladır.
İran'ın bu yüksek seviyede petrol tüketimi rafineri kapasitesini aştığı için ham petrol ihraç eden İran, üzerine katma değer eklenmiş olan işlenmiş halde benzin ithal etmektedir.
Hem yaptırımların İran'ın petrol ihracına yönelik çıkardığı problemler hem de İran'ın iç tüketimindeki petrol israfı, dünyanın açıklanan en büyük 3. rezervlerine sahip, petrolünün kalitesi nispeten yüksek İran için petrol avantajını git gide baltalamaktadır.
İran'da doğalgaz rezervleri, üretimleri ve sorunları
Yaklaşık 35 milyar metreküp doğalgaz rezerviyle İran Rusya'nın ardından dünyanın en çok doğalgaz rezervi bulunan 2. ülkesi. Bununla beraber senelik doğalgaz üretimi yaklaşık 210 milyar metreküp gibi rezervlerine oranla oldukça düşük bir seviyede. İran'ın doğalgaz üretiminin, mevcut kullanılan rezervlerin verimsiz işlenmesi ve halen üretime geçilmemiş rezervlerine yatırım yapılmaması nedenleriyle düşük olduğu belirtiliyor.
Fakat İran'da doğalgazla ilgili sorun üretimle sınırlı değil. Halka çok ucuz doğalgaz arzı ve ısınmanın tamamının, elektrik üretimi gibi sektörlerin ezici çoğunluğunun doğalgaza dayanmasının neticesi olarak İran'da senelik doğalgaz tüketimi yaklaşık 200 milyar metreküp. Bu da ülke nüfusuna ve ekonomisine oranla çok büyük bir miktar. Bu, İran'ın doğalgaz ihracına büyük engel oluşturuyor.
Türkiye'de senelik doğalgaz üretimi yaklaşık 1 milyar metreküp iken senelik doğalgaz tüketimi ise yaklaşık 53 milyar metreküpten ibaret.
1996'da Türkiye ve İran, Türkiye'nin İran'dan doğalgaz satın almasına dair ekonomik bir antlaşma imzaladılar. Doğalgaz fiyatının pahalılığı nedeniyle eleştirilen bu antlaşmaya İran bazı kışlarda uymayarak Türkiye'ye artan iç tüketimini gerekçe göstererek doğalgaz akışını kesiyordu. Bu da Türkiye'yi zorda bıraktığı gibi İran'ı da ihracat gelirinden mahrum ediyordu.
Yaptırımlar nedeniyle doğal kaynaklarını ihraç edememekten şikayetçi olan İran'ın kendini bu şekilde ihracat gelirinden mahrum bırakması İran'daki doğalgaz sektöründeki verimsizlik ve israfın bir sonucu olarak çarpıcı bulunuyor.
Diğer yandan İran Türkiye'ye sattığı doğalgazın fiyatından çok daha ucuz bir fiyata Türkmenistan'dan doğalgaz ithal ediyor.
İran denince akla ilk gelen iki sektör olan petrol ve doğalgazda ülkenin çok zengin kaynaklarına rağmen yaşanan bu sorunlarda en çok dini lider Ali Hamaney ve ona bağlı ekonomi yönetimi suçlanıyor. Dini lidere doğrudan bağlı ekonomi yönetim kurumlarının ağırlığı en çok bu iki sektörde hissediliyor. Bu kurumlar ve yöneticileri ekonomik idarede cehalet, verimsizlik ve yolsuzlukla suçlanıyor. Doğalgaz ve petrol sektörlerindeki kötü yönetim İranlı rejim muhaliflerinin rejim ve mevcut lideri Ali Hamaney'e yönelik suçlamalarında ilk sırayı alan konuların başında geliyor.
Kaynak: Mepa News Akademi