Makale | İran'da Beluç Azınlık ve Beluç Milliyetçiliği

İran'da Beluç Azınlık ve Beluç Milliyetçiliği

Muhammed Enes Öztürk

Özet

Beluç milliyetçiliğinin Güney ve Güneybatı Asya'daki milliyetçilik hareketleri arasında önemli bir yeri bulunmaktadır. Kendilerine ait bir devletleri olmayan ve üç devlet arasında parçalanmış halde yaşayan Beluçlar, buna rağmen oldukça güçlü bir milliyetçilik anlayışına sahiptir. İran Belucistanı ise millî kimliğin diğer Beluç topraklarından farklı dinamiklere sahip olduğu, dinî farklılığın kimliği şekillendirdiği bir bölge niteliğindedir. İran'daki Beluç azınlığın ve Beluç milliyetçiliğinin incelenmesi, gerek genel milliyetçilik düşüncesine gerekse bölgedeki milliyetçi hareketlere ışık tutacaktır.

1. Giriş

İran, Pakistan ve Afganistan topraklarında yaşayan en kalabalık milletlerden biri olan Beluçlar, güçlü bir diasporaya sahip olarak adlarından sıklıkla söz ettirmektedir. Beluç azınlığın hak talepleri bilhassa İran ve Pakistan'da öne çıkmakta; burada yaşayan Beluçlar çeşitli askerî, siyasi ve kültürel örgütlenmeler üzerinden organize olarak çeşitli talepler ileri sürmektedir.

İran'da merkezi rejimin tartışmaya açıldığı, bölgesel bağımsızlık ve özerklik ihtimallerinin de bu tartışmaların bir parçası haline geldiği süreçlerde, ülke içerisinde yaşayan milletler arasında en fazla öne çıkanlardan birisi şüphesiz Beluçlardır. Beluçlar ve Beluç milliyetçiliği, özellikle İran'a dair gelecek projeksiyonlarının gündeme geldiği dönemlerde daha sık tahlil edilen konular olmaktadır. Beluçların, İran'da çoğunluğu oluşturan Farslardan gerek etnisite gerekse mezhep bakımından ayrışması bu tahlillerin önemini artıran bir etkendir. Bu özellikleri bakımından Beluçlar, Kürtler ve Türkmenlerle beraber İran genelinde nüfusun çoğunluğundan hem etnik hem de dinî olarak ayrışan en büyük azınlıklar arasında yerlerini almaktadır.

Farsî (İranî) halklar[1] içerisinde sınıflandırılan Beluçların kendilerini İran'ın genelinden ayrı bir unsur olarak görmelerinin temelinde, mezhep ayrımının büyük bir yere sahip olduğu milliyetçi anlayışın yer aldığı söylenebilir. Bu çalışmada Beluç milletinin tarihî, coğrafi ve siyasi kökenleri ele alınmaya çalışılacak, Beluç milliyetçiliğinin oluşum süreci ve milliyetçi anlayışta Sünniliğin yeri değerlendirilecektir. Değerlendirme sırasında İran ve Pakistan Beluçlarının ayrıştığı tarihî dönem ve bu ayrışmanın bugüne yansıyan neticeleri üzerinde de durulacak; günümüzde İran Belucistanı'ndaki Beluç hareketleri, milliyetçilik ve semboller tartışılacaktır. Odaklanılan bölge İran Belucistanı olduğundan, Beluç milliyetçiliğinin sadece oluşum dönemi bakımından Pakistan Belucistanı'na değinilecek, ilerleyen yıllar için ise bu bölge üzerinde durulmayacaktır. Doğu Belucistan'ın Pakistan'a ilhakıyla beraber yaşanan siyasi süreçler daha çok Pakistan sınırları içerisini ilgilendirecek şekilde cereyan ettiğinden, 1948 sonrasında bu bölgedeki milliyetçi hareketin faaliyetlerine değinilmeyecek, doğrudan İran Belucistanı üzerinden incelemeye devam edilecektir.

2. Beluç Milleti

Bir etnik grup olarak Beluçların kökenlerinin nereye dayandığına dair ihtilaflı görüşler bulunmaktadır. Beluçlar arasında bu konuya ilişkin yaygın ve belirgin bir kanaat, bir fikir birliği bulunmuyor oluşu, Beluç milliyetçiliğinin kurumsallaşmasına ve Beluçlar arasında yayılmasına da engel olmaktadır. İran Platosu'nun güneydoğusunda bulunan ve Arap Denizi kıyısı boyunca uzanan Belucistan, tarih boyunca birçok kavim için kavşak noktası niteliği arz etmiş; Asya'nın dağlık bölgeleri ile İndus Havası arasında bir geçiş noktası olduğundan bölge farklı etnik gruplara ev sahipliği yapmıştır.

Beluç olarak nitelenen farklı toplulukların ortak etnik kökenine ilişkin net bir çıkarım yapılamamakla birlikte Beluçların Asuri, Türk, İranî, Aryan hatta Sami ırkından geldiğine dair çeşitli değerlendirmeler mevcuttur.[2] Bu topluluklar içerisinde tümüyle bir birliktelikten söz edilemese de Beluçların genel olarak Sami ırkından geldiğine ilişkin ifadeler inandırıcı bulunmamaktadır. Zira bu ifadelerin daha ziyade meşrulaştırıcı bir etnik temel arayışı sebebiyle ileri sürüldüğü kanaati oldukça güçlüdür.[3] Beluçlarla meskûn bölgelerde kendisini Sami ırkına, özellikle de Araplara ve Hz. Peygamber'in soyuna dayandıran çeşitli aileler ve etnik gruplar mevcuttur. Beluçlar arasında da Beluç milletinin soyunun Hz. Muhammed'e, Hicaz Araplarına veya Halep'te yaşayan Araplara dayandığına dair iddialar ileri sürenler bulunmaktadır.[4] Ancak yaygın kanaat Beluçların geç sayılabilecek bir dönemde, 10. yüzyılın ardından İslamlaşmaya başladığı yönündedir.[5]

Tüm bu iddialar göz önüne alındığında Beluçlar için net bir ortak kökenden söz etmek güç olmakla birlikte, Beluçların Hint-Aryan ve Hint-İran etnik yapıları içerisinde değerlendirilmesi daha anlamlı görünmektedir. Bunun yanında, gerek kültürel yapı gerekse etnik yönden heterojen durum paralelinde, Beluç milleti düşüncesinin etnik kökenden ziyade ortak bir dil ve ortak bir vatan kavramları etrafında şekillendiği göze çarpmaktadır.[6] Beluç milletini tanımlarken, Beluçların heterojen yapısına ilişkin akademisyenler arasında bir görüş birliği olduğunu belirten ve daha çok kültüre, aidiyet hissine ve benzer soyut kavramlara vurgu yapan Beluç akademisyen Prof. Dr. Taj Muhammad Breseeg bu durumu şu şekilde özetler:

Antik bir medeniyetten doğan, ortak bir tarih tarafından birleştirilen, çoğulcu bir hayat tarzı tarafından sürdürülen, ebedi bir toprak fikri. Gerçek şu ki farklı sosyal gerçekliklere sahip insanların ortak bir sosyal ve kültürel kod şemsiyesi altına girmesini mümkün kılan da bu hayat tarzıdır. Beluçlar, güçlerini artırmak için diğer küçük grupları kucaklamış ve asimile etmiştir. Günümüz Beluçları tek bir ırk değil, dilleri İran dil ailesine ait olan, farklı kökenlerden bir insan bütünüdür. Güneyde Araplarla, doğuda Hintlilerle, kuzeybatıda Türkmenler ve diğer Altay gruplarla karışmışlardır.[7]

3. Beluç Milliyetçiliğinin Kökenleri

Etnik kökene dair belirsizlik ve heterojenlik, Belucistan'da milliyetçi söylemin daha ziyade, bölgesel ve kültürel unsurlar gibi farklı kavram ve yaklaşımlar üzerinden şekillenmesi sonucunu doğurmuştur.

3.1. Kalat Hanlığı

Beluç milliyetçiliğinin kökenlerini incelemeye, Beluçların 20. yüzyılın ortasına kadar fiilen ayakta kalan devleti olan Kalat Hanlığı'ndan başlanabilir. 1666 yılında kurulan[8] Kalat Hanlığı, Beluç tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Çevresindeki İran, Afgan ve Hint devletleriyle ittifaklar kurarak gücünü devam ettiren hanlık, zaman zaman çeşitli çevresel güçlerin egemenliğine girmiş; nihayetinde İngilizlerin koloni imparatorluğunun bir parçası olmuştur.[9] Hanlık 1948 yılında, yeni kurulan Pakistan'a dâhil olarak ortadan kalkmıştır.[10]

Hanlık döneminde Beluçlar Osmanlı ile ilişkiler kurmuştur. 18. yüzyılın ortasında Kalat Hanlığı'nı yöneten Nasır Han'a, bölgedeki faaliyetleri sebebiyle Osmanlı Sultanı tarafından "Gaziyu'd Din", "Nasır-ı Millet-i Muhammediye" ve "Beylerbeyi" unvanları verildiği belirtilir.[11]

Kalat Hanlığı'nın sultanlarından Nasır Han'ın bazı beyanatlarında erken dönem milliyetçi söylemlere rastlanması, Hanlığın Beluç milliyetçiliği bakımından önemini artıran bir etkendir. Yönettiği topraklar için Belucistan tabirini kullanan Nasır Han, Beluçların yaşadığı her bölgenin Belucistan olduğunu ifade etmiştir.[12] Hanlığın son dönem sultanlarından Ahmed Yar Han'ın 15 Ağustos 1947 günü yaptığı bir konuşma da Beluç milliyetçiliğinin oluşumu bakımından önem arz eder: "Size bugün Beluç dilinde hitap etmekten gurur duyuyorum. İnşallah gelecekte de sizlere hitap ettiğimde bunu Beluç dilinde yapacağım. Zira bu dil Beluç milletinin dilidir."[13]

3.2. Belucistan'ın Bölünmesi

Beluçların yaşadığı bölgeler halihazırda üçe bölünmüş durumdadır: Afganistan, İran ve Pakistan. Afganistan'ın özellikle güney eyaletlerinde yaşayan Beluçlar, bölgedeki Peştunlarla daha uyum içerisinde yaşamakta; bu kapsamda ülkede Peştun-Beluç Dayanışma Günü tertip edilmektedir.[14] Etnik ve milliyetçi temelli sorunların ise daha ziyade İran ve Pakistan'da cereyan ettiği göze çarpmaktadır.

Beluçların yaşadığı topraklar tarih boyunca tek bir gücün egemenliği altına girmediği gibi, Beluçlara ait tek bir devlet olarak da hiçbir zaman tam anlamıyla birleşmemiştir. Farklı bölgesel güçlerin arasında paylaşılmış olan bu topraklar 19. yüzyılda kesin olarak birbirinden ayrılmıştır. Bu yüzyılda yaşanan gelişmeler üç farklı Belucistan'ı ortaya çıkarmıştır. İlerleyen yıllarda bu üç bölgede farklı dinamikler gelişmeye başlamıştır.[15]

Beluçların yaşadığı toprakların o dönem Hindistan içerisinde kalan doğu bölümü, 1839 yılında İngilizlerce işgal edilmiştir.[16] Bu toprakların batısını kontrol eden İran'ın yetkilileri ve İngilizler arasındaki görüşmeler paralelinde, 1871 yılında Goldmid Hattı oluşturulmuş, Beluçların yaşadığı toprakların batısı ve doğusu birbirinden ayrılmıştır. Afganistan ve Hindistan'daki Beluç bölgeleri ise, Afgan ve İngiliz yönetimleri arasındaki anlaşma doğrultusunda 1893 yılında imzalanan Durand Hattı ile parçalanmıştır. Böylece 19. yüzyılın sonuna gelindiğinde Beluç toprakları fiilen üçe ayrılmıştır. Oluşturulan bu sınırın kuzeyi Afganistan Belucistanı'nı, doğusu Pakistan Belucistanı'nı, batısı ise İran Belucistanı'nı teşkil edecektir. Bu açıdan, Belucistan'ın fiilen parçalanmasının İngilizler eliyle gerçekleştirildiğini söylemek mümkündür.[17] Devam eden yıllarda bölgedeki iç gerilimlerin çözülmesi ve sınırın net şekilde belirlenmesi için çabalar sürmüş, 20'nci yüzyılın başlangıcı itibarıyla sınırın batısı ve doğusu tamamen birbirinden koparılmıştır.[18] Beluçlar İngiliz işgaline karşı yoğun bir mücadele vermiş, bu mücadele Beluç folklorüne sirayet etmiştir.[19]

Beluç topraklarının batısının İran tarafından ele geçirilmesi, bölgenin bölünmesinin mimarı olan İngiliz General Frederic Goldsmid'in de arzuladığı bir hamle olmuştur. Zira bu dönemde Asya'da Rusya ile İngiltere arasında devam eden güç mücadelesi, bölgede güçlü bir İran'ın var olmasını gerektirmektedir. Goldsmid'e göre batıda Osmanlılara, kuzeyde Ruslara ve doğuda Afganlara toprak kaybeden İran'ın yayılabileceği tek bölge Belucistan'dır.[20] Bu doğrultuda Rıza Şah idaresindeki İran 1928 yılında İngilizlerin de desteğiyle bölgeye harekat başlatarak Beluçları mağlup etmiş; Beluçların lideri Dost Muhammed Han Beluç Tahran'a götürülerek 1930 yılında idam edilmiştir.[21] Bölgedeki önemli aşiretler arasında yer alan ve sahip oldukları güç doğrultusunda İran Belucistanı'nı yöneten Barakzay Beluçlar bölgeyi terk etmiş; İngiliz kontrolündeki Belucistan'a yerleşmek zorunda kalmıştır. İran bu tarihten itibaren bölgede yerel yöneticiler üzerinden Belucistan'daki egemenliğini sürdürmüştür.[22]

3.3. 20'nci Yüzyıl, Milliyetçilik ve Beluç Bağımsızlığı

20'nci yüzyılda Beluçlar arasında milliyetçi faaliyetlerin daha ziyade Belucistan'ın doğusunda, Hindistan içerisinde kalan bölgede yoğunlaştığı görülmektedir. 1920'li yıllarda Beluçlar arasında Afganistan, İran, Rusya ve Türkiye'de yaşanan siyasi gelişmelerden etkilenen birçok aydın sömürge karşıtı, milliyetçi faaliyetlerde bulunmaya başlamıştır.[23] Bu dönemde Hint Altkıtası'ndaki İngiliz sömürgeciliği karşıtı faaliyetlerden ve Hilafet Hareketi'nden de etkilenen Beluçlar, "Hicret Hareketi" gibi hareketlere katılarak Afganistan'a göç etmiştir. Aynı zamanda bazı Beluçlar Bolşeviklerden de ciddi şekilde etkilenerek Sovyetler Birliği'ne gitmiştir. Beluçlardan oluşan bir heyet, Komintern tarafından Bakü'de organize edilen 1920 Doğu Hakları Birinci Kongresi'ne katılım sağlamıştır.[24]

Yoğunluk kazanan milliyetçi hareketlerin etkisiyle 1920'li yılların başlarında Kalat Hanlığı bürokrasisinde yer alan eğitimli Beluç gençler içerisinde de hareketlenme başlamıştır. Kayıtlara yansıyan ancak hakkında pek fazla bilgi bulunmayan ilk yapı "Genç Beluçlar" isimli harekettir. 1920'lerin başında Mir Abdulaziz Kürd tarafından kurulan ve 1929'a kadar yeraltında faaliyet gösteren yapının Jön Türklerden etkilenmiş olabileceği tahmin edilmektedir. Martin Axmann, Hint Müslümanları arasında Osmanlı Devleti'ne olan yakınlık göz önüne alındığında böylesi bir eğilimin mümkün olduğunu söylemektedir. Axmann'a göre Mir Abdulaziz Kürd'ün hedefi Belucistan'ın Hindistan'dan ayrılması ve bağımsız, Müslüman bir yönetim tesis edilmesidir.[25]

Naseer Dashti, Genç Beluçlar hareketinin yeraltındaki faaliyetlerinin 1928 yılında Mir Yusuf Magsi'nin katılımıyla umuma açık bir hale geldiğini söyler. Güçlü bir aşiret liderinin oğlu olan Magsi, Beluç halkını İngiliz sömürüsüne karşı harekete geçirmeye çalışmış, milliyetçi harekete önemli katkılarda bulunmuştur. 1931 yılında Genç Beluç'un faaliyetleri daha da artmış, Encümen-i İttihad-ı Beluç ve Belucistan isimli bir oluşum teşkil edilmiştir. [26] Oluşumun liderliği Kalat Hanlığı burjuvazisinden, eğitimli gençlerden, ilmiye sınıfının milliyetçi düşüncedeki mensuplarından ve aşiret soylularından oluşmaktadır.[27] Encümen, 1937 yılında Kalat Devleti Milli Partisi'ne dönüşmüş ve Belucistan'ın ilk siyasi partisi olmuştur.[28] Bu dönemde Beluç milliyetçileri tarafından basılan çeşitli gazetelerde, İran ve İngiltere hakimiyetindeki bölgeleri de içine alan Belucistan haritalarının neşredilmesi dikkat çekicidir.[29]

İnayetullah Beluç, bu dönemde oluşmakta olan Beluç milliyetçi hareketini iki ana gruba ayırır. İlk grup Sovyetler Birliği'ne gitmeye ve İngilizlere karşı Sovyetlerden yardım almaya karar vermiştir. Meşrutiyet yanlılarından oluşan ikinci grup ise İngiliz eğitim kurumlarında eğitim almıştır ve Hindistan milliyetçilerinin üslubunu benimsemişlerdir. Genç Beluçlar ve Encümen gibi yapıları kuranlar bunlardır.[30]

Taj Mohammad Breseeg, eserinde Beluç milliyetçiliğinin "kurucu babalarından" ve bunların geldiği toplumsal sınıflardan bahsetmektedir. Azzam Can, Ahmed Yar Han, İbrahim Han ve Ağa Abdulkerim, Kalat Hanlığı'nı yöneten aile olan Han Ailesi'nden gelmektedir. Yusuf Ali Magasi, Şahbaz Han Nuşirevani ve Abdurrahman Bugti üst düzey serdar ailelerine mensuptur. Abdulaziz Kürd, Gül Han Nasir ve Gavs Bahş Bizenco üst orta sınıf mensubu kimselerdir. Muhammed Hüseyin Unka, Nesim Telavi ve Abdulkerim Şuriş ise alt sınıftan gelmektedir.[31]

Bağımsız bir Beluç devletini hedefleyen milliyetçi hareket zorluklarla karşılaşsa da faaliyetlerini sürdürmüş, nihayetinde İngilizlerin Hint Altkıtası'ndan çekildiği süreç, Belucistan'ın bağımsızlığına kapı aralamıştır. 15 Ağustos 1947 tarihinde Kalat Hanlığı'nın lideri Ahmed Yar Han, Belucistan'ın bağımsızlığını ilan etmiştir. Bu devlet 1948 yılının Mart ayında baskılar altında Pakistan'a katılmak zorunda kalmıştır. [32]

Kısa ömürlü olan Beluç devleti belirli birkaç temel üzerine inşa edilmiştir. Bunlar İslam hukuku, aşiret yapısı, meşruti yönetim ve Beluçmayar olarak ifade edilebilir.[33] Yazılı olmayan bir anayasa olarak kabul edilen ve "Beluç halkının töresi" şeklinde özetlenebilecek olan Beluçmayar bu dönemde millî kimliğin temel unsuru olmuş, yeni devlet Beluç dilinin ötesinde bu anlayış üzerine inşa edilmiştir.[34]

4. İran Belucistanı

1920'li yıllarla beraber tamamen İran hakimiyetine giren Batı Belucistan'da Pehlevi Hanedanı, alışılagelmiş yönetim biçimlerinde değişikliklere yol açmıştır. Beluçlar, Kaçarlar döneminde İran'daki merkezi otoriteden çoğu zaman uzak kalmış ve ağır vergiler ödeme yükü altına girmemiştir.[35] Pehlevilerin merkeziyetçi politikaları ekseninde ise yerel Beluç aşiretlerin gücü azalmış, zaman içerisinde bu aşiretler sadece merkezi hükümetin birer temsilcisinden ibaret kalmıştır. Pehleviler döneminin sona erdiği 1979 yılına kadar gözle görülür bir milliyetçi hareketlenmenin yaşanmadığı bölge, merkezi hükümet tarafından çoğunlukla ihmal edilmiş, bölgeye yatırım yapılmamış ve Belucistan sosyal olanaklardan mahrum bırakılmıştır. [36]

1970'li yıllarda İran, sınırlarının ötesindeki Beluç hareketlerine karşı da faaliyetlerde bulunmuş, Pakistan'ın bağımsızlık yanlısı Beluç hareketlere yönelik askerî harekatlarına fiilen destek vermiştir.[37]

1979 yılındaki İran Devrimi'nin ardından kurulan yeni rejim, Şah dönemindeki Belucistan'ı ihmal siyasetini sürdürmüştür. Ancak bölgede daha önce belirgin olmayan yeni bir fay hattı ortaya çıkmıştır: mezhep gerilimi. İran'daki yeni rejimin Şiilik üzerine yaptığı vurgu Belucistan'da dinî sorunlara yol açmış; Şiilerin artan etkisi Sünni Beluçları da kendi kimliklerini korumak üzere harekete geçmeye itmiştir.[38]

1970'li yıllar ve sonrasında Belucistan'da Beluç kimliği ve Sünni anlayış ortak bir çatı altında birleşmeye başlamış; bu düşüncenin liderliğini de Abdulaziz Mollazade ve damadı Abdulhamid İsmailzehi gibi isimler yürütmüştür. 1987 yılında Mollazade'nin ölümünün ardından, İran Belucistanı'nın merkezi Zahidan şehrinde bulunan cami ve medresenin başına geçen İsmailzehi, Diyobendi İslami eğitim geleneğinden gelmektedir.[39] İsmailzehi halen İran Belucistanı'nın en önde gelen siyasi ve sosyal lideri olarak öne çıkmaktadır.[40]

İsmailzehi'nin etkisinin yanı sıra Belucistan'da halen toplum üzerinde tesire sahip sınıflar bulunmaktadır. İran Belucistanı'nda sosyal ve siyasi yaşantı üzerine hâkim olan seçkin sınıflar, Ahmad Reza Taheri tarafından dört ana kategoride incelenmektedir. İlk kısım aşiret liderleridir. Geçmişten günümüze Beluç aşiretler bölgelerinde hâkim güç konumunda olduğundan, bugün de aşiretlerin sosyal yapı ve siyasi anlayış üzerindeki hâkimiyeti merkezi yönetimin üzerine çıkmış vaziyettedir. İkinci kısım, Diyobendi geleneğinden gelen mollalardır. Üçüncü kısmın modern eğitim almış Beluçlar olduğunu ifade eden Taheri, bunların akademisyen, öğretmen, siyasetçi, memur ve aydınlardan oluştuğunu belirtir. Dördüncü ve son kesim ise varlıklı Beluçlardır.[41]

5. Milli Kimlik, Milliyetçilik ve Semboller

İran Belucistanı milliyetçilik ve millî kimlik bakımından ele alındığında, Pakistan'da var olan milliyetçi söylem ve düşüncenin etkisinin bu bölgede kısıtlı olduğu, bölgedeki Beluçların kendilerini halen milliyetçilik öncesi bağlar üzerinden ifade ettiği dikkati çeker. Pakistan Belucistanı ile İran Belucistanı arasında kültürel bağların yoğunluğuna rağmen maddi etkileşimlerin ve özellikle öğrenci etkileşiminin kısıtlı olması bu durum üzerinde etkiye sahiptir.[42]

İran ve Pakistan Belucistanı arasındaki millî bağların günümüzde çok kuvvetli olmadığı, sınırın iki tarafındaki çeşitli Beluç yapıların birbirlerinden oldukça farklı ajandalara sahip olması üzerinden de kendisini göstermektedir. Öyle ki bazı Beluç gruplar birbirlerini karşılıklı olarak İran ve Pakistan'ı "vekil gücü" olmakla suçlamakta, zaman zaman bu gruplar arasında silahlı çatışmalara varan gerilimler yaşanmaktadır.[43]

İran yönetiminin Belucistan'daki faaliyetleri Belucistan'da merkezi yönetim aleyhtarlığını beslerken, bu tavır genel olarak Beluç kimliği üzerinden şekil almaktadır. Belucistan'da çatışmalar, suikastlar ve protestolar, 1979'daki İran Devrimi'nden bugüne aralıklarla sürmektedir.[44] Son yıllarda rejimin Belucistan'daki Sünni halka yönelik ihlallerinin tırmanışta olduğu dikkati çekmektedir.[45] Beluç milliyetçisi kesimler, Beluç azınlığın yeterli maddi imkanlara sahip olmadığını ve bu sebeple seslerini dünyaya duyuramadığını ifade etmektedir.[46]

Halihazırda, İran Belucistanı'nda Beluç kimliğine sahip olan ve İran'ın bölge üzerindeki egemenliğine karşı çıkan çevreleri üç temel kesim olarak ele almak mümkündür:

1. Mevlevi Abdulhamid İsmailzehi liderliğindeki Sünni ilim ve medrese çevreleri
2. Ceyşu'l Adl başta olmak üzere silahlı gruplar[47]
3. Belucistan Ulusal Dayanışma Partisi

İlim ve medrese çevreleri ile silahlı grupların söylemleri incelendiğinde, bu kesimlerin milliyetçi düşünceden ziyade geçmişten bugüne devam eden klasik Beluç kimliği anlayışı üzerinden organize olduğu yorumu yapılabilir. Belucistan Ulusal Dayanışma Partisi ise bu anlayışa ek olarak daha seküler milliyetçi bir söylem geliştirmektedir.[48]

Ulusal Dayanışma Partisi'nin söylem ve eylemleri, partinin bölgede milliyetçi anlayış için bir temel inşa etmeye çalıştığını göstermektedir. Partinin resmî internet sitesinde milliyetçiliğin temel doktrinleri paralelinde bazı yorumlara yer verilerek Beluç halkında milliyetçi bir duyarlılık oluşturulmaya çalışılmakta, ayrıca İran'daki Farsların bir bölümü ırkçılıkla suçlanarak "öteki" anlayışı meydana getirilmektedir.[49]

Ulusal Dayanışma Partisi aynı zamanda Beluçlar için çeşitli milliyetçi semboller oluşturmaya çalışmaktadır. Partinin logosunda yer alan kilim deseni, Beluçların tarihi kilimlerine[50] atıf yapmaktadır. Logoda serçe parmak işareti de bulunmaktadır. Parti, bu işaretin anlamına dair de açıklamalar yapmış, her milliyetçi ve siyasi hareketin kendi el işaretine sahip olduğunu ifade ederek, kalkmış yumruk ve serçe parmağın anlamının Belucistan'ın bölünmezliği ve toprak bütünlüğü olduğunu ifade etmiştir.[51] Ulusal Dayanışma Partisi bu sembolün yayılarak halkın benimsediği bir işaret halini aldığını söylese de sembolünün yaygınlığına ve tarihine ilişkin herhangi bir ayrıntıya kaynaklarda rastlanamamıştır.

Milliyetçi semboller üretmeye yönelik çalışmalar kapsamında parti, Beluçların da diğer milletler gibi bir hayvan sembolüne sahip olması gerektiğini, tarihten bugüne bu sembolünün pars olduğunu belirtmektedir. Firdevsi'nin Şehname'sinde de Beluçların pars sembolü içeren bir bayrak kullandığı ifade edilmektedir.[52] Akademisyen Farooq Baloch Şehname'den yaptığı alıntıda bunun tarihî bir gerçeklik olduğunu ve geçmişte Beluç savaşçıların böyle bir bayrak kullandığını aktarmaktadır.[53]

6. Sonuç

Üç parçaya ayrılan Belucistan'ın her bir parçasında bölgesel şartlara has dinamikler gelişmiş, Beluç kimliği her bir bölgede farklı şekilde tezahür etmiştir. Beluç milliyetçiliği bakımından en dikkat çekici hususlardan biri; dil, kültür ve yaşam tarzı üzerinden farklı etnik grupları aynı potada eriterek Beluç milletine dâhil edebilme kapasitesidir. Her ne kadar çağdaşı olan Arap, İran, Türk milliyetçilikleri gibi bilhassa 20'nci yüzyıl ve sonrasında kurumsallaşıp gelişmiş bir hâle gelmese de bu özelliği Beluç milliyetçiliğini önemli bir konuma yerleştirmektedir.

İran Belucistanı, Afganistan ve Pakistan'daki Beluç topraklarına kıyasla hem etnik hem de dinî açıdan belirgin bir "öteki" mefhumuna sahip olan tek bölge olarak öne çıkmaktadır. Bu özelliğine rağmen İran Belucistanı'nda eğitim başta olmak üzere çeşitli imkânların geri kalması ve dış bölgelerle etkileşimin azlığı, milliyetçiliğin çevre bölgelere oranla daha az gelişmesine yol açmıştır. Aynı zamanda bölgedeki yapıların Pakistan'daki Beluç hareketleriyle aralarında var olan güvensizlik, tüm bölgeyi kapsayan milliyetçi bir hareketin ortaya çıkmasını engelleyici bir rol oynamaktadır.

İran Belucistanı'nda Beluç kimliğinin halen korunduğu ve çeşitli yollarla ifade edildiği bir gerçek olsa da millî kimliğin milliyetçi bir söyleme dönüştüğünü söylemek güçtür. Bundan ziyade Beluç kimliği daha çok aşiretler, yerel bağlar ve dinî kimlik üzerinden tezahür etmekte; Beluçmayar halen bölge halkının temel sosyal ve siyasi tercihlerini şekillendirmeye devam etmektedir.

Öte yandan son yıllarda faaliyetlerini hızlandıran seküler milliyetçi hareketlerin de bir Beluç milliyetçiliği inşası için çalıştıkları görülmektedir. Bunların başında gelen Belucistan Ulusal Dayanışma Partisi, ülke dışındaki Beluç diasporası ile sahip olduğu bağlantıları da kullanarak çalışmalar yürütmekte, semboller oluşturmaya ve Beluç milliyetçiliğini kurumsal bir sistematik içerisine almaya çalışmaktadır. Ancak partinin faaliyetlerinin halihazırda geniş kitlelere ulaşmadığı, daha ziyade diaspora ile sınırlı kaldığı dikkati çekmektedir.

İran'daki Beluç milliyetçiliği düşüncesi ve Beluç kimliği, kendi içerisinde zorluklara ve fırsatlara sahiptir. Milliyetçiliğin teorisi ve bir ulus devletçe benimsenebilecek milliyetçi bir ideolojinin oluşması bağlamında İran Belucistanı yukarıda belirtilen gerekçelerden dolayı birkaç adım geridedir. Ancak güçlü bir "öteki" kavramı oluşturacak sosyal ve siyasi şartlara sahip olması, aynı zamanda İran'da yaşanan siyasi gelişmeler, İran Belucistanı'nda Beluç kimliği ve milliyetçiliği için bağımsızlık başta olmak üzere, geleceğe dönük bazı fırsatlar da ortaya çıkarabilir.

Bibliyografya

Afghanistan Times. "Pashtun-Baloch Solidarity Day Marked". Erişim 19 Ocak 2023. https://www.afghanistantimes.af/pashtun-baloch-solidarity-day-marked/

Ali, Imtiaz. "The Balochistan Problem". Pakistan Horizon 58/2 (Nisan 2005), 41-62. https://www.jstor.org/stable/41394092

Axmann, Martin. Back to the Future: The Khanate of Kalat and the Genesis of Baloch Nationalism. Karaçi: Oxford University Press, 5. Basım, 2021.

Baloch, Farooq. "The Role of Baloch Tribes in the Making of Persian Empire Before the Dawn of Islam: A Historical Sketch". Annual Research Journal Hankén 4 (2012). 60-77.

Baloch, N.A. "The Rulers of Sind, Baluchistan and Multan (750-1500)". History of Civilizations of Central Asia. ed. M.S.Asimov - C.E. Bosworth. 4/293-305. Paris: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 1998.

Breseeg, Taj Muhammad. "Heterogeneity and the Baloch Identity". Annual Research Journal Hankén 1 (2009), 36-45.

Breseeg, Taj Muhammad. Baloch Nationalism: Its Origin and Development up to 1980. Ann Arbor: ProQuest, 2017.

Burton, Richard F. Sindh, and the Races that Inhabit the Valley of the Indus; with Notices of the Topography and History of the Province. Londra: W. H. Allen & Co., 1851.

Dashti, Jan Muhammad. The Baloch Cultural Heritage. Quetta: Balochi Academy, 2. Basım, 2019.

Dashti, Naseer. The Baloch and Balochistan. Bloomington: Trafford Publishing, 2012.

FPC, The Foreign Policy Center. Balochis of Pakistan: On The Margins of History. Londra: Foreign Policy Center, 2006.

Hernandez Jr., Edward Joy. Balochistan and Nationalism. Austin: The University of Texas, The Faculty of Graduate School, Yüksek Lisans Tezi, 2012.

Khan, Abdul Basit - Muhammad, Ayaz. "Evolution of the Baloch Nationalism (Origin to 1947): A Historical Discourse". Journal of the Research Society of Pakistan 55/1 (Ocak-Haziran 2018).

Khan, Adeel. "Baloch Ethnic Nationalism in Pakistan: From Guerrilla War to Nowhere?". Asian Ethnicity 4/2 (2010), 281-293. https://doi.org/10.1080/14631360301655

Mepa News. "Ceyşu'l Adl ile özel röportaj". Erişim 19 Ocak 2023. https://www.mepanews.com/ceysul-adl-ile-ozel-roportaj-56403h.htm

Mepa News. "İran rejimi bu yıl 156 Sünni Beluç'u idam etti". Erişim 20 Ocak 2023. https://www.mepanews.com/iran-rejimi-bu-yil-156-sunni-belucu-idam-etti-56983h.htm

Mepa News. "Mevlevi Abdulhamid İsmailzehi kimdir?". Erişim 19 Ocak 2023. https://www.mepanews.com/mevlevi-abdulhamid-ismailzehi-kimdir-56176h.htm

Mepa News. "Özel röportaj: İran'ın Belucistan'daki faaliyetleri, protestolar ve ülkenin geleceği". Erişim 19 Ocak 2023. https://www.mepanews.com/ozel-roportaj-iranin-belucistandaki-faaliyetleri-protestolar-ve-ulkenin-gelecegi-42963h.htm

Moghaddam, N. Nasiri. "Iran and Its Eastern Regions (1848-1989)". History of Civilizations of Central Asia. ed. Chahryar Adle vd. 6/461-490. Paris: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2005.

Nematiniya, Abdolghayoum. "Geocultural Inter-relations of Iranian and Pakistani Balochistan in the Globalization Era". Journal of Subcontinent Researches 5/15 (2013), 135-152.

Noraiee, Hoshang. "The Baloch Nationalism in Pakistan: Articulation of the Ethnic Separatism After the End of the Cold War". Journal of Eurasian Studies 1/14 (2020), 1-14. https://doi.org/10.1177/1879366520901920

Shaikh Abdol-Hamid. "Biography". Erişim 19 Ocak 2023. https://abdolhamid.net/english/biography/

Sheikh, Salman Rafi. The Genesis of Baloch Nationalism: Politics and Ethnicity in Pakistan, 1944-1977. New York: Routledge, 2018.

Spooner, Brian. "Baluchistan". Encyclopædia Iranica. 3/598-632. Londra: Encyclopædia Iranica Foundation, 1989.

Taheri, Ahmad Reza. "The Sociopolitical Culture of Iranian Baloch Elites". Iranian Studies 46/6 (2013), 973-994. https://doi.org/10.1080/00210862.2013.810079

Tapper, Richard. "The Tribes in Eighteenth and Nineteenth Century Iran". The Cambridge History of Iran. ed. Peter Avery vd. 7/506-541. New York, Cambridge University Press, Üçüncü Basım, 2008.

Tsareva, Elena. "Carpets". History of Civilizations of Central Asia. ed. Chahryar Adle vd. 5/680-699. Paris: United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization, 2003.

Yarshater, Ehsan. "Communication". Iranian Studies 22/1 (1989), 62-65. https://doi.org/10.1080/00210868908701726

حزب بلوچستان راجی تپاکی, جنبش های ملی وسیاسی با نمادهای انگشتان دست. Erişim 20 Ocak 2023. https://partybns.org/blog/%D8%AC%D9%86%D8%A8%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D9%88%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D9%86%DA%AF%D8%B4%D8%AA%D8%A7%D9%86/

(حزب بلوچستان راجی تپاکی, مزار نماد شجاعت )حمل بلوچ. Erişim 20 Ocak 2023. https://partybns.org/blog/%D9%85%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D9%86%D9%85%D8%A7%D8%AF-%D8%B4%D8%AC%D8%A7%D8%B9%D8%AA-%D8%AD%D9%85%D9%84-%D8%A8%D9%84%D9%88%DA%86/

حزب بلوچستان راجی تپاکی, نژادپرستی چیست؟. Erişim 20 Ocak 2023. https://partybns.org/blog/%D9%86%DA%98%D8%A7%D8%AF%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%9F/