Son asırda artan ihtiyaçlar ve İslam'a aykırı ekonomik işlemlere alternatif üretme çabalarıyla 'İslam İktisadı' adı altında pek çok çalışma yapıldı. Bu çalışmalarda ana eksen üretilebilecek çözümlerin klasik fıkıhtaki karşılıklarını bulmak, İslam'ın muamele esaslarına uygun istinbatlar yapmak üzerineydi.
Fakat bugünden bu çalışmaların geçmişine bakıldığında şöyle bir eksiklik göze çarpıyor ki 'İslam İktisadı' çalışmaları ne kadar çok yapılırsa yapılsın hemen hemen hepsi özel sektör üzerineydi.
Bu devirde ve bu şartlarda İslam'daki mudarebe (sermaye-emek ortaklığı), murabaha (alış fiyatı veya maliyet üzerine kar eklemeli satış) ve tevarruk (peşin alınan bir ürünün satıcı ve alıcı dışındaki üçüncü bir şahsa ücret artırmalı vadeli satışı) gibi kavramlar özel şahıslar ve şirketler için işlendi, bunlar üzerinden riba ve İslam'ın alışveriş yasaklarından korunma üzerine çözümler üretilmeye çalışıldı. Fakat ya İslam İktisadı'nın kamu ekonomisine dair ne çözümler sunuldu?
Kamu ekonomisinin ehemmiyeti
Bir ülkede kamu ekonomisinin yönetiminin en az özel sektör ekonomisi kadar önemli olduğu kuşkusuz. Bir şahsın veya şirketin iflası kendi kapsamındakileri etkilerken bir kamu ekonomisinin iflası kuşkusuz o ülkedeki herkesi etkiliyor. İflasa varmayan kötü yönetme durumlarında da aynı kıyaslama yapılabilir.
Özel sektör dahi kamu ekonomisinin belirlediği zemin üzerinde hareket ediyor. Vergi oranları ve vergilerin doğru kullanılıp kullanılmadığı, yolsuzluk konusu, para arzı hacmi, altyapı yatırımları, kamu maaşlarının belirlenmesi, özel sektör maaşlarına gerekirse müdahale gibi pek çok hayati alan kamu ekonomisi konularına giriyor. Böyleyken maalesef İslam İktisadı'nın kamu ekonomisi alanında ne Türkiye'de ne de diğer ülkelerde yeterli çalışmalar yapılmıyor.
İslam İktisadı üzerine çalışmayı düşünenlere şu şartlarda öncelikli tavsiye İslam'da kamu ekonomisinin yönetiminin nasıl olması gerektiğine dair olmalı. İslam'dan ve klasik fıkıhtan taviz vermeden, güncel şartların da bilincinde olarak yapılıp geliştirilecek çalışmalarla İslam'da kamu ekonomisinin yönetiminin nasıl olması gerektiğine dair tafsilli çalışmalar, aynı zamanda İslami bir nizam inşası için teorik açıdan da büyük bir önem taşımaktadır ve öncü olabilecektir.
Örnek olarak bu alanda bazı işlenebilecek konular:
- İslam'da vergilendirme nasıl yapılmalıdır?
- Vergiler hangi alanlara ve nasıl harcanmalıdır?
- Kamuda yolsuzluk nasıl önlenebilir?
- Türk Lirası da dahil itibari para kapsamına giren kağıt paralarla ilgili hükümler nedir? İtibari paralardaki enflasyonla nasıl mücadele edilebilir, enflasyon olması durumunda paradaki değer kaybı borçlanmalarda nasıl telafi edilmelidir?
Bu örnek sorular çoğaltılabilir. İslam'da kamu ekonomisi konusuyla ilgililere alanında tek olmamalarına rağmen müelliflerinin ilmi kalitesi ve ilk dönem eserlerinden olmaları yönüyle Türkçe tercümeleri de bulunan iki kitap tavsiye edebilirim:
1) Kitabu-l Harac | İmam Kadı Ebu Yusuf (vefatı Hicri: 182, Miladi: 798)
Hanefi mezhebinin üç kurucu imamından sayılan ve Abbasi Devleti'nin Harun er-Reşid'in halifeliği döneminde baş kadısı olan İmam Ebu Yusuf'un yazdığı bu eser vergi alanı başta olmak üzere İslam'da kamu ekonomisinin yönetimini işlemektedir. Kitabın ana eksenini İslam'da kamu ekonomisinin gelir kaynakları ve bu kamu gelirinin nasıl adil ve doğru biçimde sarf edilmesi gerektiği oluşturmaktadır.
2) Kitabu-l Emval | Ebu Ubeyd bin Kasım bin Sellam (vefatı Hicri: 224, Miladi: 838)
Yine ilk dönem müctehid imamlardan olan Ebu Ubeyd bin Kasım bin Sellam'ın ünlü eseri Kitabu-l Emval, İslam'da para, mal ve üretim konularını işlemekte olup sadece kamu ekonomisi kitabı olmamakla beraber kamu ekonomisini de bolca işlemiştir. Kitap, İslam'ın para, mal ve üretimdeki ilke ve amaçlarını, kamu ekonomisinin İslami ölçülerce gelir ve gider açısından iyi ve adil yönetimini işlemektedir.
Türkçe tercümeleri de bulunan bu iki kitap bizim coğrafyalarımızda hak ettiği ilgiyi görmezken Batı'da ilgi görmüştür. Batılı dillere çevrilen bu kitaplardan özellikle Kitabu-l Emval çok dikkat çekmiştir.
Bu iki kitap okuma açısından İslam'da kamu ekonomisi yönetimine iyi bir giriş olabilir. Bu eserlerden ilmi mirasımızda bu konulardaki diğer birikimlere de geçiş yapılabilir. Bazı üretim araçları ve kamu maliyesiyle ilgili konularda teknolojik gelişim ağırlıklı olmak üzere değişimler olabilir. Ama unutulmamalı ki odaklanılması ve faydalanılması gereken şey illet ortaklığı olduğu gibi pek çok alanda değişim sanıldığı kadar büyük değildir.
Bu gibi okuma ve bu okumalara dayanılarak yapılacak ilmi çalışmalarla meydana gelecek fayda İslam'ın hem naslar hem de doğru akıl yürütmeyle sunduğu ekonomik yararlardan ibaret de değildir. Bu, aynı zamanda bugünün dünyasında konunun önemine binaen İslami bir nizamın inşası niyetinde olanların slogan atmanın ötesinde gerçek çalışmalara ilk olarak teorik de olsa başlangıcı oluşturabilir.
Bu gibi bir başlangıç yapılmadan İslami bir nizamın bugünün dünyasında diğer nizamlara alternatif olabilmesi, alternatif olamadan da kurulabilmesi, tepkisel bir şekilde kurulsa dahi başarılı olabilmesi pek mümkün görünmemektedir. Bu gibi çalışmalar aynı zamanda bugünün İslami tecdid ihtiyacıdır.
Bu değerlendirmede yer alan ifadeler yazarın kendi görüşleridir ve Mepa News'in edirtöryel politikasını yansıtmayabilir.