Haşhaş ekimi ve afyon üretimi 'Afganistan İslam Emirliği'ni bekleyen en büyük sorunlardan biri.
Bu büyük sorundan kaynaklanan ciddi siyasi, sosyal, finansal, ekonomik ve diğer tehditler ortaya çıkıyor.
Bu raporda, afyon meselesinin genel arka planı ele alınırken, Afganistan'da uyuşturucu sorunu ve buna yönelik alınabilecek uzun vadeli önlemler değerlendirilmektedir.
Ayrıca raporda Afyon yerine ikame ürün konusu incelenirken, "alternatif kalkınma" kavramı üzerinde de durulacak.
ABD liderliğindeki işgal ve büyüyen sorun
1996-2001 yılları arasındaki ilk iktidar dönemi sırasında, Afganistan İslam Emirliği ülke genelinde haşhaş ekimini neredeyse tamamen ortadan kaldırmıştı. Ancak 2001'de ABD öncülüğündeki işgalin başlamasıyla beraber, uyuşturucu sorunu çok daha büyük bir mesele haline geldi.
Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Ofisi'nin (UNODC) Afganistan Afyon Araştırması 2020 başlıklı raporuna göre, uyuşturucu üretimine dair rakamları şöyle özetleyebiliriz:
- İşgalden önce 1994-2001 yılları arasında yıllık ortalama haşhaş ekimi 60,6 bin hektardı.
- İşgal sonrası 2001-2020 yılları arasında yıllık ortalama haşhaş ekimi 172.6 bin hektar oldu.
- Yani ABD liderliğindeki işgalden sonra haşhaş ekiminde yüzde 184,8'lik bir artış yaşandı
- 2001 yılındaki haşhaş ekimini (8 bin hektar) 2001-2020 ortalaması ile karşılaştırırsak, haşhaş ekiminde yüzde 2157,5'lik bir artış olduğunu görürüz.
İşsizlik, göç ve işgal kaynaklı diğer krizleri de hesaba katarsak, günümüzde haşhaş ekimi sorununun geçmişten çok daha büyük olduğunu söyleyebiliriz. ABD ve Batı ise, bizzat kendilerinin neden olduğu bu krize aldırış etmiyor ve gerekli desteği sağlamıyor. Dolayısıyla Afganistan'da İslam Emirliği yönetimi için bekleyen meydan okuma zorlaşıyor.
Sorunun boyutları
Afyon meselesinin birkaç önemli boyutu var.
Genel olarak afyon meselesi, siyasi ve dini boyutunun ötesinde, Afganistan'da sebep olacağı ekonomik yansıma bakımından oldukça az ele alınan bir konu. Birçok insan, afyon yasağının tepeden inme ve kağıt üzerinde tutarlı programlarla ortadan kaldırılabileceğini düşünse de, bu mesele çok daha kapsamlı bir yaklaşımı gerektiriyor.
Bu açıdan, sadece Afganistan özelinde değil, dünyanın diğer bölgelerinde de narkotiğe karşı zorunlu tedbirler alınırken yapılabilecek hatalar, özellikle kırsal kesimlerde halkın ekonomik olarak sorunlar yaşamasına, bu sorunların da daha büyük siyasi problemleri tetiklemesine neden olabilir.
Ekonomik etkiler
Böylesi bir felaketten kaçınmak için, haşhaş bitkisinin farklı tarımsal ürünlerle değiştirilmesi ile ilgili dünyadaki diğer deneyimleri incelemek gerekir.
UNODC'nin aynı araştırmasına göre, haşhaş ekiminin Afganistan'da bölgesel dağılımı şu şekilde:
- Güneybatı: %68
- Batı: %16
- Kuzey: %10
- Kuzeydoğu: %3
- Doğu: %2
- Merkez: %0.5
- Güney: %0.1
UNODC araştırması, 2020'de Afganistan'da 244 bin hektar haşhaş ekildiğini gösteriyor. Üretimin neredeyse yarısı Hilmend ilinde yapılmış durumda.
Aynı araştırmaya göre 2020 yılında afyon üretiminin toplam çiftlik çıkış değeri 300-400 milyon ABD doları arasındaydı. Bu değerin sadece çiftlik çıkış değeri olduğunu ve afyon ticaretinden elde edilen diğer değerlerin bu rakam içerisinde yer almadığını belirtmek gerekir. 2021 ortası itibariyle afyon ticareti, Afganistan'ın GSYİH'sının %6 ile %11'i arasında bir değere sahiptir. Bu ihmal edilebilir bir miktar değildir. Dolayısıyla Afgan ekonomisi adına bu süreç azami hassasiyetle ele alınmalıdır.
Raporun yöntemi
Bu dökümanda haşhaş ve afyon yetiştiriciliğinin, ayrıca genel olarak uyuşturucu meselesinin teknik detayları ele alınmaktadır.
Diğer ülkelerde afyon ikamesi ve ekonomik etkilerine dair bazı raporlar incelenirken, konunun ekonomik yönlerine, tarımsal olanaklara ve diğer teknik hususlara göz atılacak.
Neden afyon?
Haşhaş, yaklaşık 5000 yıldır yetiştirilen yıllık bir bitkidir. Ana vatanı Anadolu, İran ve Horasan gibi Küçük Asya ülkeleridir.
Haşhaştan afyon, afyondan da eroin gibi uyuşturucular üretilir. Ayrıca haşhaşın narkotik olmayan kullanım alanları da mevcuttur. Haşhaş tohumu ve yağının yanı sıra, morfin gibi bazı tıbbi ürünler de haşhaştan üretilmektedir. Tehlikeli kullanım alanları nedeniyle haşhaş ekimi, dünya çapında devlet otoriteleri tarafından kısıtlanmakta ve kontrol edilmektedir. Genellikle narkotik ve bazı tıbbi ürünler haşhaş kapsüllerine kesik atılmasıyla üretilir. Bu nedenle birçok ülkede kesik atma uygulaması yasaklanmıştır.
Şu anda, dünya çapında afyon üretimiyle tanınan üç ana bölge bulunuyor:
- Latin Amerika (Meksika ve Kolombiya)
- Altın Üçgen (Myanmar, Tayland, Laos ve Vietnam)
- Altın Hilal (İran, Afganistan ve Pakistan)
Afganistan, 2021 yılı ortasında dünyada afyon üretiminin birincil kaynağıydı. Dolayısıyla dünya çapında eroin kullanımı ve ticareti de Afganistan'a bağımlı.
UNODC'nin 2019 Dünya Uyuşturucu Araştırması'na göre dünya pazarındaki afyonun yaklaşık %84'ü Afganistan'da üretiliyor. Ayrıca bu afyonun ana rotası İran-Türkiye-Avrupa veya doğrudan Pakistan.
Afganistan'da tarihi kayıtlar, haşhaşın 1100 yılından beri ekildiğini göstermekte. Afganistan bu yıllardan beri, üretilen afyonu İran'a ihraç etmektedir. Tarihten bu yana, 20. yüzyıla kadar, haşhaş ekimi ciddi bir soruna yol açmamıştır. İlk olarak 1927'de Afganistan haşhaş ekimini yasaklamıştır.
İlerleyen yıllarda Asya'daki bazı olaylar ülkede haşhaş ekiminin yeniden başlamasına yol açtı:
- İran'ın haşhaş ekimini yasaklaması
- Vietnam ve Laos gibi diğer afyon üreticilerinde yaşanan savaşlar ve karışıklıklar sebebiyle üretimin düşmesi
- 1970'lerden beri Afganistan'da ortaya çıkan iktidar boşluğu ve savaşlar
Bu dönemde, Güneydoğu Asya ve İran'daki olaylar nedeniyle afyon arzı azaldı, bu nedenle Afganistan'daki üreticiler büyük bir fırsat yakaladı. Bu yıllardan sonra Afganistan'da haşhaş ekimi ve afyon üretiminde önemli bir artış oldu. Merkezi otorite zayıflarken afyon üretimi de her geçen gün arttı.
Neden haşhaş?
Haşhaş ekimi ve afyon üretiminin nedenlerine de göz atmak gerekir: (Bu bölümde Mustafa Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Necmi İşler'in haşhaş ekimi ile ilgili çalışmasından faydalanılmıştır.)
- Kolaylık: İlk ve en önemli etken, haşhaş yetiştirmenin kolay bir tarım yöntemi olmasıdır. Haşhaş, çok verimli topraklara ve düzenli sulamaya ihtiyaç duymaz. Evet, verimli toprak, düzenli sulama ve gübre kullanımı olursa haşhaş hasadı daha verimli olacaktır. Ancak bunlar olmadan da haşhaş ekimi yapılabilir. Bu durum haşhaş tarımını diğer ürünlere göre çok daha kolay hale getirmektedir.
- Sulama: Afganistan tarımındaki temel sorunlardan birinin sulama olduğu bilinmektedir. Afganistan'da bu yaz olağanüstü bir kuraklığa tanık olunurken, sulama sorunu daha da büyüyor. Son dönemde İslam Emirliği yönetimi bu durumu çeşitli baraj ve sulama kanalı projeleriyle aşmaya çalışıyor.
Haşhaş ekimi düzenli sulama gerektirmez. Kış haşhaşı için tomurcuk döneminde sadece bir 111 mm sulama yeterlidir. Yaz haşhaşı için tomurcuk döneminde bir adet 75-80mm ve çiçek döneminde bir adet 75-80mm sulama yeterlidir. (1 mm sulama = 1 m² alana 1 kg yağmur). Yıllık toplam yağış ihtiyacı toplamda 600-700 mm'dir.
- Toprak türü: Haşhaş verimli topraklara, düzenli sulamaya ve gübreye ihtiyaç duymasa da bazı toprak türlerini sever. Seçici değildir. Ama en sevdiği toprak kumlu-tınlı topraktır. Güney Afganistan'da bol miktarda kumlu-tınlı toprak vardır. Bölge haşhaş ekimi için de ideal sıcaklıklara sahiptir.
- Depolama: Afganistan tarımındaki en büyük sorun depolamadır. Ülkede tarım ürünlerinin ihracatını mümkün kılacak herhangi bir depolama tesisi veya soğuk zincir imkanı bulunmamaktadır. Bu nedenle çiftçiler ve diğer üreticiler ürünlerini çiftliklerine yakın pazarlarda ve düşük fiyatlarla satmak zorunda kalmaktadır. Ancak haşhaş ve afyonda böyle bir zorluk bulunmamaktadır. Bu ürünler, özellikle kurutulduklarında kolayca saklanabilmektedir. Bu kolaylık sayesinde haşhaş yetiştiricileri ve kaçakçıları, mallarını istedikleri zaman ve yerde satmak için depolayabilirler.
- Ekonomik koşullar: Ne yazık ki Afganistan, yeterli ekonomik kaynağa sahip olmayan yoksul bir ülkedir. Bu gerçeğin temel nedeni yaklaşık 50 yıldır süren savaşlardır. Özellikle Sovyet işgali sırasında ve sonrasında işgalciler, kırsal alanlara dayalı kendilerine karşı silahlı direnişi bastırmak için ülkenin tarımını yok etmeyi amaçladılar. Bu politika nedeniyle Afganistan, potansiyel gelir kaynaklarından birini kaybetti. Bu sebeple de ülke ekonomisini geliştirecek ciddi bir tarımsal kaynak bulunmamaktadır. Pek çok çiftçi hayatlarını kazanmak için alternatifler bulmak zorundadır. Haşhaş ekimi de bu alternatiflerden biridir.
Bir UNODC araştırmasına göre, hasat zamanında taze afyonun ortalama çiftlik çıkış fiyatı, kilogram başına 42 ABD dolarıdır. Kuru afyonun hasat zamanında ortalama çiftlik çıkış fiyatı, kilogram başına 55 ABD dolarıdır. Bu fiyatlar diğer tarım ürünlerine göre astronomik düzeylerdedir. Ortalama afyon verimi 28 kg/hektardır. Yan, yaklaşık bir hektar arazisi olan bir çiftçi, bu rakamlarla afyon satışından ortalama 1400 dolar kazanabilir.
Verimsiz arazileri olan ve ekim için sadece birkaç seçeneğe sahip olan düşük gelirli çiftçilerin çoğu, haşhaş ekimini tercih etmektedir. Çiftçilerin, bu ürünleri satmak ve geçimlerini sağlamak için devasa gelir getirecek pazarlar da bulunmaktadır.
- Güç boşluğu: Narkotik maddeler genellikle, merkezi olarak yönetilemeyen topraklarda üretilir. 50 yıllık savaşlar ve izole, kontrol edilmesi zor coğrafyası nedeniyle Afganistan, afyon üretimi için dünyanın en iyi yerlerinden biridir. Ülke topraklarında olup bitenleri kontrol edecek bir hükümet olmadığında, özellikle kaçakçılar bu güç boşluğunu doldurmakta ve ceplerini doldurmak için bir endüstri kurmaktadır.
Başka bir risk: Metamfetamin
Zaman geçtikçe uyuşturucu üretme biçimleri de değişiyor. Günümüzde metamfetamin adında kimyasal olarak üretilmiş sentetik bir uyuşturucu da mevcut ve her geçen gün popülaritesi artıyor. Bu madde, bilinen diğer uyuşturuculardan çok daha tehlikeli görülüyor.
Bu bölümde metamfetamin ile ilgili bazı teknik araştırmalardan ve Avrupa Uyuşturucu ve Uyuşturucu Bağımlılığı İzleme Merkezi'nin (EMCDDA) Kasım 2020 raporundan yararlanacağız.
Kristal meth olarak da bilinen saf 'metamfetamin hidroklorür' parçaları, bu tür narkotiklerin yaygın olarak kullanılan bir şeklidir.
Metamfetamin genellikle çeşitli kimyasal maddelerden üretilir. Ancak bazı doğal hammaddelerle de üretilebilir. Genellikle Güneydoğu Asya'daki "Altın Üçgen", özellikle Myanmar, Metamfetamin üretiminin merkezidir. Ancak son yıllarda, özellikle Batı Afganistan'da büyüyen bir metamfetamin üretimi endüstrisi mevcuttur.
Metamfetaminin hammaddesi yabani bir çalı olan Efedra bitkisidir. Bu bitkiden efedrin elde edilir ve bu kimyasal efedrinden metamfetamin üretilir. Bu süreç teknik bilgi ve tecrübe gerektirir ancak son yıllarda bu tecrübenin kazanıldığı merkezler vardır. Özellikle İran sınırındaki Ferah ilinin Bakva ilçesinde yaygın metamfetamin laboratuvarlarının bulunduğu belirtilmektedir. Bakva'da üretilen metamfetaminin İran'a, İran'dan ise Avrupa, Amerika ve Asya gibi diğer dünya pazarlarına kaçakçılığının yapıldığı tahmin edilmektedir.
Efedra bitkisi, doğrudan güneşe maruz kalan kumlu topraklarda yetişen çalı benzeri bir bitkidir. Ayrıca tıp sektöründe de kullanılmaktadır. 2500 metre rakımın üzerindeki dağlık arazilerde yetişir. Kurutulmuş Efedra'nın saklanması ve taşınması kolaydır.
Afganistan'da Efedra ekimine ev sahipliği yapan geniş topraklar bulunur. Özellikle Ferah'ın doğu komşusu Gur ilinin arazileri genellikle 2500 metre rakımın üzerindedir ve efedra bitkisi için elverişli şartlar sunar. Bamyan, Daykundi, Batı Gazni, Kuzey Hilmend, Vardak gibi iller de efedra ekimi için önemli yerlerdir. Öte yandan Badahşan ve Nuristan illeri de efedra ekimi için uygun olduğundan bu iller gözetim altında tutulmalıdır.
Ayrıca bu bitki, çiftçileri ve tüccarları için iyi bir gelir kaynağıdır:
- Efedrin üretiminde çalışanlar aylık 75-120 ABD doları kazanmaktadır
- Metamfetamin üretimindeki uzmanlar ayda 2000 ABD dolarından fazla kazanabilir
- Toplam metamfetamin ekonomisinin tahmini değeri sadece Bakva bölgesinde 200 milyon ABD dolarından fazladır
- Metamfetamin satış fiyatı kilogram başına 330-1130 ABD doları arasındadır.
- Efedradan efedrin üretiminin kilosu 30 ABD dolarıdır.
- Ayrıca İran sınırında kurutulmuş veya sıvı haldeki metamfetamin ve efedrinin kaçakçılığı da devam etmektedir.
Herkesin bildiği gibi afyon ve eroin bağımlılığı Afganistan için de çok ciddi bir sorundur. Metamfetamin'in bu tür uyuşturuculardan çok daha tehlikeli olduğunu belirtmek gerekir. Metamfetamin üretimi ve ticareti büyümeye devam ederse ve bu uyuşturucu iç pazarlara girerse, Afganistan için metamfetamin bağımlılığı çok daha tehlikeli bir sorun olacaktır. Bu sektör hızla genişlemektedir, bu nedenle önlemler alınması gerekir.
Geleneksel olarak bölgede, efedra bitkisi evlerde yakıt olarak kullanılır, ayrıca Pakistan ve Hindistan'a ecza sanayinde kullanılmak üzere ihraç edilmek için yetiştirilirdi. Ancak uyuşturucu üretimindeki ekonomik değerinin anlaşılmasından sonra insanlar bu bitkiyi farklı amaçlarla kullanmaya başladılar.
Şu an, genel olarak Bakva, metamfetamin üretiminin merkezidir ve efedra hammaddeleri Ferah'ın Pur Çaman bölgesinden, Gur'un Teyvera bölgesinden ve Hilmend'ın Bağran bölgesinden gelmektedir. Toz haline getirilmiş ve elenmiş efedra petrol, tuz, kostik soda, araba akü asidi, ksilen vb. çözücüler gibi bazı kimyasal maddelerle karıştırılarak Efedrin kimyasalı üretilir.
Efedrin kimyasalının İyot, tiner, gaz, ksilen ve kırmızı fosfor gibi diğer toksik maddelerle karıştırılmasından Metamfetamin üretilir. Nihai ürün, metamfetamin veya 'Kristal Meth' adı verilen bir tür kimyasal kristaldir.
Metamfetamin üretiminin engellenmesi için söz konusu kimyasalların da takibi yapılmalı, bu kimyasalların yasa dışı yollarla ve bir arada depolandığı, kaçırıldığı, ticaretinin yapıldığı belirlenirse tedbir alınmalıdır.
Metamfetamin üretimi, afyonla kullanılarak üretilen uyuşturuculardan çok daha zor ve teknik bir sürece sahiptir. Bu alan üzerinde uzmanlığa sahip olan kişilerin varlığını gerektirir. Bu üretim konusunda tecrübeli kişilerin engellenmesi halinde metamfetamin üretimi büyük ölçüde durdurulabilir. Ayrıca, metamfetamin dünya çapında birçok ülkede kimyasal olarak üretilebildiğinden, Afganistan henüz metamfetamin endüstrisinde büyük bir öneme sahip değildir. Metamfetamin endüstrisinin büyümesinin önüne geçilirse, Afganistan açısından sorun genişlemeden çözülebilecektir.
Pakistan kaynaklı sentetik uyuşturucular
Afganistan'daki uyuşturucu sorununun bir başka yönü de Pakistan'dan gelen sentetik uyuşturuculardır. Son yıllarda Afganistan-Pakistan sınırlarında ele geçirilen sentetik uyuşturucu madde sayısında ciddi bir artış yaşanmaktadır.
Bu tür uyuşturucuların bazıları Afganistan rotası kullanılarak Pakistan'dan İran'a kaçırılmaktadır. Ancak bu uyuşturuculardan bir kısmı Afganistan pazarında da yerini almıştır. Özellikle başkent Kabil'de ve Celalabad şehrinde sentetik uyuşturucuların kullanımı her geçen gün daha büyük bir sorun haline gelmektedir.
Afganistan'da genellikle iki tür sentetik uyuşturucu mevcuttur. Bir tür opioidlerden (haşhaş/afyondan) üretilir ve diğer tür ise metamfetamin'den (Ephedra'dan) üretilir. Afganistan'da daha önce çeşitli baskınlarda bu gibi birçok uyuşturucu madde ele geçirilmiştir.
Son yıllarda "Tablet K" adlı bir uyuşturucu da gençler tarafından yaygın olarak kullanılmaktadır. Uyuşturucu satıcıları bu tür uyuşturucu hapları farklı kod adları altında satmaktadır. "Tablet K"nın içeriği genel olarak belirsizliğini korumaktadır. Ama öyle görünüyor ki bu "Tablet K" ekstazi/MDMA ve metamfetamin gibi bir maddedir. Kabil ve Celalabad sokaklarında en çok talep edilen uyuşturucu olan "Tablet K", görünüşe göre en tehlikelisidir. İslam Emirliği yönetimi, 2022 yılı Nisan ayında yayınladığı kararnamede, bu uyuşturucuya da özellikle değinmiş ve kesin olarak yasaklandığını vurgulamıştır.
Genel olarak Afganistan'ın sadece bir uyuşturucu üretim merkezi olduğu düşünülmektedir. Ancak Afganistan'ın ciddi bir uyuşturucu tüketimi sorunu da vardır. Özellikle geçmişte ABD destekli Kabil yönetimince kontrol edilen büyük şehirlerde ciddi bir uyuşturucu bağımlılığı problemi mevcuttur.
Diğer ülkelerdeki uyuşturucuyla mücadele tecrübeleri
Uyuşturucu üretiminin yasaklanması gibi önemli bir konuyu incelerken diğer ülkelerdeki geçmiş tecrübeleri de göz önünde bulundurmak gerekir.
Genel olarak uyuşturucuyla mücadele, alternatif ürün tavsiyeleri ve bu konulardaki yaklaşımlara dair bazı satır başları şu şekildedir:
- Uyuşturucu hammaddelerinin yetiştirildiği bölgelerin çoğu, farklı seviyelerde gıda arzı eksikliğinden muzdariptir. Mesela, su kaynaklarının tamamen afyon ekimine hasredilmesi, Afganistan'da sulama kanallarının tahribatına yol açmıştır. Bu da gıda amaçlı tarım ürünlerinin yetiştirilmesini sekteye uğratmıştır. Dolayısıyla, haşhaş ekiminin sona erdirilmesi tarımsal açıdan, gıda sorununu bir nebze de olsa giderebilecektir.
- Yasa dışı uyuşturucu ekonomisinin yaygınlaşmasının bazı olumsuz sonuçları şunlardır:
- Orman örtüsünün ve toprak potansiyelinin hızla tahrip olması. Orman eksikliğine, ekilebilir arazilerin az olması ve alan açmak için orman yakılması-kesilmesi, anız yakılması gibi uygulamalar yol açmaktadır. Ayrıca benzer uygulamalar toprakta erozyona ve verim azalmasına sebebiyet vermektedir.
- Toprak ve nehir kirliliği (eroin ve kokain üretmek için kullanılan kimyasallardan kaynaklanan atıklar)
- Artan afyon, eroin, kokain, esrar ve esrar tüketimi. Bunun yanı sıra artan bağımlılık oranları ve sağlıksız koşullarda enjeksiyon yoluyla HIV/AIDS'in yayılması
- Kimyasal herbisitleri püskürterek afyon tarlalarını zorla yok etmeye yönelik bazı devlet politikaları. Bu tarz politikalar, insan ve hayvan sağlığının yanı sıra, legal yoldan yapılan tarımsal üretimi de olumsuz etkilemektedir.
- Myanmar'da afyon üretiminin doğrudan ve önlem alınmadan yasaklanması, bir gıda krizine sebebiyet vermiştir. Yüz binlerce insan, yasağın yol açtığı para ve gıda açığını kapatacak vasıtalardan yoksun kalmaya devam etmiş, bu da krizi daha büyük bir hale sokmuştur.
- Bu tür durumlarda, alelacele uygulanan ve meselenin ekonomik boyutlarını gereği kadar önemsemeyen yasaklar ekonomik, sosyal ve siyasi sıkıntılara, ayrıca gıda güvenliği sorunlarına yol açabilir.
- Haşhaş ekiminin yasaklanması ve haşhaş ekili arazilerin yok edilmesi, belirli bir ön hazırlıkla yürütülmelidir. Eğer bu uygulamalar, alternatif kalkınma imkanları veya laternatif yaşam biçimleri içeren kalkınma programları olmadan yürürlüğe sokulursa ters etkiye yol açabilir.
- Örneğin Tayland'da uyuşturucuya karşı mücadele süreci sırasında kral, mahsul ikamesini (alternatif ürün önerme) ve ülkenin uyuşturucu üretimi yapılan bölgelerinin kalkınma programına alınmasını, zorla ortadan kaldırma uygulamaları için ön şart haline getirmişti. Taylandlı yetkililer, kalkınma programları ve projeleri büyük ölçüde uygulanmaya başladıktan sonra zorla ortadan kaldırmaya başvurabildiler.
- Yasa dışı tarımsal ürünlerin ortadan kaldırılmasının sürdürülebilir olması zaman alacaktır. Zorla yok etme ise son seçenek olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu ancak, bölgesel ekonomik kalkınma sağlandıktan ve kolluk gücüne başvurmak kaçınılmaz hale geldikten sonra yapılabilir.
- Alternatif bir geçim imkanı sağlanmadan zorla yok etme yöntemi farklı riskler de oluşturabilir:
- Vahşi ekonominin alan kazanması
- İnsan ticareti
- Yasa dışı odun, koruma altındaki canlı, antika, silah vb. ticareti
- Bolivya'da hükümet, uyuşturucu hammaddesi ekili arazi miktarının azaltılması için "rasyonalizasyon" politikasını kullandı. Çiftçileri koka (kokain üretiminde kullanılan bitki) ekimini azaltmaya ikna etmek için bazı ticari-idari anlaşmalar yaptılar.
- Araştırmalara göre, toprak ve su kıtlığı sebebiyle verim olumsuz etkilendiğinde ve şartlar iki veya üç sefer yerine tek bir kez buğday ekimine olanak sağladığında, Afgan çiftçiler farklı yöntemlere başvuruyor. Bu durumlarda, kışlık arazilerin bir kısmı, zarara uğramamak için haşhaş ekimine ayrılıyor.
- Kalkınma programları sadece haşhaş çiftçilerine alternatif kalkınma önermekle kalmamalı, aynı zamanda afyon üretiminin sosyo-ekonomik ve politik sebeplerini de ele almalıdır.
- Afganistan'dan Burma ve Laos'a kadar, afyon üretimi yoksulluk ve gıda güvencesizliğinden kaynaklanmaktadır. Esasen afyon ekimi, bir başa çıkma mekanizması ve bir geçim stratejisidir.
- Alternatif kalkınma planlarının kendi içinde bazı stratejileri olmalıdır:
- Gelir ikamesi (ekonomi ve üretim stratejisi)
- Barış ve meşruiyet koşullarının oluşturulması (siyasi strateji)
- Çiftçi örgütlerinin güçlendirilmesi (örgütsel strateji)
- İlgili kişilerin yaşam kalitesinin iyileştirilmesi (sosyal strateji)
- Sürdürülebilir kalkınma modellerinin yaygınlaştırılması (çevresel strateji)
- Uyuşturucuyla mücadelede toplumun güçlendirilmesi (sosyal strateji)
- Zamanla, uyuşturucu karşıtı politikalarla ilgili stratejiler değişmiştir:
- 1970'ler: Mahsul ikamesi yaklaşımı
- 1980'ler: Bütünleşik kırsal kalkınma yaklaşımı
- 1990'lar: Alternatif kalkınma projelerinde katılımcı yaklaşım
- 2000'ler: Alternatif kalkınma yaklaşımı
- BM raporlarına göre, alternatif kalkınmanın kavramsal çerçevesi şunları içerebilir:
Birincisi, sürdürülebilir insani gelişim bakımından kalkınma,
- İnsanların önceliklerine ve temel ihtiyaçlarına odaklanmak
- Sadece ekolojik değil, aynı zamanda sosyal ve kültürel sürdürülebilirliği sağlamak
- İnsanların, kendi hayatlarını etkileyen ekonomik, sosyal, kültürel ve politik süreçlere katılımı ve bu süreçlere hakkaniyetli erişimi
- Katılımcı, şeffaf, hesap verebilir, etkin ve hakkaniyetli, hukukun üstünlüğünü ve insan haklarını destekleyen iyi yönetişim ihtiyacı
İkincisi, uyuşturucu kontrolü için bir araç olarak kalkınma,
- Arzın azaltılması için alternatif geliştirme
- Talep azaltma
- Kolluk kuvvetleri
Üçüncüsü, bir kalkınma aracı olarak uyuşturucu kontrolü,
- Temel ihtiyaçlar ve insani öncelik üzerinde ölçülebilir etki
- Sosyal, ekonomik ve ekolojik sürdürülebilirlik üzerinde ölçülebilir etki
- Katılım ve eşitlik üzerinde ölçülebilir etki
- İyi yönetişim üzerinde ölçülebilir etki
- Vietnam'da tarımsal potansiyeli artırmak için için sulama sistemleri ve yol ağları iyileştirildi. Haşhaş yerine patates, tahıl ve pirinç gibi ekinler insanlara gıda olarak, kahve ve çay gibi ürünler ise endüstriyel/ticari amaçlarla yetiştirilmeye başlandı.
- 2000-2010 yılları arasında Myanmar'da, sürdürülebilir alternatif geçim kaynakları sağlanmadan afyon ekimi yasağının getirilmesi, nesiller boyu afyon ekimi ile geçinen yerel çiftçiler için yıkıcı olmuştu. Yasak, ciddi gıda güvenliği sorunlarına neden oldu ve çocukların sağlık ve eğitime erişimini daha da sınırlandırdı. Çiftçiler hayvanlarını satarak, yakacak olarak satmak için ağaçları keserek ve odun dışı orman ürünleri toplayarak hayatta kalmaya çalıştılar. Buna ek olarak, birçok genç, ailelerini desteklemek için günlük ücret karşılığında vasıfsız işçi olarak çalışmak üzere Tayland veya Çin'e göç etti.
Ayrıca, afyon yasakları ve zorunlu yok etme uygulamaları, afyon ekiminde bir azalmaya yol açmadı. Bundan ziyade, insani bir krize sebebiyet verdi ve haşhaş ekim modellerini değiştirdi. Haşhaş yetiştiren çiftçiler, kayıplarını telafi etmek için yılda iki ila üç ürün ektiler, daha izole ve dağlık alanlara çekildiler.
- Afganistan'ın beş nehir havzası (Amu Derya, Hilmend, Harirod-Murgab, Kabil ve Kuzey) ve yeraltı suyu sistemleri 55 milyar metreküptür (bcm). Afganistan Araştırma ve Değerlendirme Birimi (AREU), bu su kaynağının yaklaşık 7,7 milyon hektar (ha) alanı sulamak için yeterli olduğunu tahmin etmektedir. Şu anda sulanan alan ise (2012 verilerine göre) 3,2 milyon hektardır. Sorun ise su kaynaklarının değerlendirilebilmesi ve dağıtımı meselesidir.
- Afganistan'da uyuşturucuyla mücadele alanında uzun yıllara dayanan bir deneyime sahip uzman olan David Mansfield, kalkınma programlarının, afyonun kârlılığını ve diğer yüksek değerli mahsulleri belirlemesi gerektiği görüşünde. Mansfield, rekabetçi bir alternatif oluşturmak için pazar durumunu iyileştirme ihtiyacını da vurgulamakta.
Ayrıca “afyondan elde edilecek gelirin, diğer ürünlerle elde edilemeyecek kadar astronomik olduğu” iddiasına da karşı çıkan Mansfield, bu algının, genellikle buğday ve haşhaşın brüt getirileri arasında yapılan uygunsuz karşılaştırmalara dayandığını belirtiyor. Mansfield, uygun piyasa ve güvenlik koşulları altında, haşhaşın daha yüksek işçilik maliyeti de göz önüne alındığında, çok daha yüksek karlar sağlayabilecek farklı mahsuller olduğunu savunuyor.
- Daha fazla kâr sağlayan mahsuller, daha fazla miktarda suya ihtiyaç duyma eğilimindedir. Bu nedenle, alternatif mahsullere geçiş, daha fazla su varlığına, daha etkili ve verimli su kullanımına bağlı olacaktır.
- Uzmanlar, Afganistan'ın su kıtlığından muzdarip olmasına rağmen, ülkenin genel olarak ihtiyaçlarını karşılamak için yeterli sulama suyu kaynağına sahip olduğu bulgusuna ulaşmıştır. Var olan zorluk su yokluğu değil, bu suyu mümkün olan en verimli şekilde dağıtmak ve yönetmek için uygun vasıtaları ve yeterli fiziksel altyapıyı kurmaktır.
- Yerleşimler arasında daha iyi ulaşım ağları ve bağlantıların kurulabilmesi ile alternatif kalkınma, afyon ekimine olan bağımlılığı azaltmak için hayati öneme sahiptir.
- BM'nin Myanmar için haşhaş ekiminin ortadan kaldırılması için belirlediği bazı hedefler şu şekildeydi:
- Aşırı yoksulluğu ortadan kaldırmak
- Arazi mülkiyetine erişimin sağlanması (yasal düzenlemelerle)
- Finansal hizmetlere erişimin sağlanması
- Açlık sorununu ortadan kaldırmak
- İnsanların sağlık ve refahını sağlamak
- Kaliteli eğitim ve öğretim fırsatları sağlamak
- Temiz su ve sağlık hizmeti sağlamak
- Uygun fiyatlı ve temiz enerji sağlamak
- İnsanca iş fırsatlarının ve ekonomik büyümenin sağlanması
- Endüstri, yenilik ve altyapı fırsatlarını sağlamak
- Güçlü ve adil devlet kurumları inşa etmek
- 1991 ve 2000 yılları arasında Tayland'da yıllık afyon üretimi 23 tondan 6 tona düştü ve yıllık eradikasyon oranı yılda 800 ila 1.000 hektar arasındaydı.
Tayland, kuzeydeki marjinalleştirilmiş kabilelerin yüzyıllardır afyon hasat ettiği tepelik bölgelere odaklandı. Tayland'ın afyona karşı kampanyası turizm, kahve ve meyve yetiştiriciliği gibi alanlarda halk için gelir kaynakları oluşturdu.
Marjinal topluluklar, genellikle başka seçeneklerinin olmaması nedeniyle uyuşturucu yetiştirmeye meylediyor ve şiddete, kötü çalışma koşullarına ve düşük ücret gibi zorluklara maruz kalıyor. Proje, bu sorunları otuz yıl boyunca üç aşamada ele aldı. İlk beş yıl, aşırı yoksullukla mücadele etmek için sağlık ve eğitim tedarikini geliştirerek temel ihtiyaçlara hitap etmeye çalıştı.
Sonraki 15 yılda, afyona alternatif olabilecek gelir akışlarını geliştirmeye odaklanıldı. Bu sadece tarım ürünü yetiştirmek demek değildi. Aynı zamanda temel ürünlerin değerini artırmak için, bu ürünlerin nasıl işlenebileceğini ortaya çıkarmak için bu topluluklarla birlikte çalışmak anlamına da geliyordu. Yerel halka, örnek olarak, kahveyi kavurup öğütmek veya el sanatları üretmek öğretildi.
Bu yöntemi, kahve ticaretinin gelişmesi izledi. İlk olarak, çiftçiler daha iyi mahsul yetiştirmek için eğitildi. Daha sonra, Doi Tung projesi, çiftçileri yetiştirdikleri kahve tanelerini kavurma ve öğütme konusunda eğitti ve toplu satış için alıcılarla bağlantılar kurdu. Ünlü bir Doi Tung markası oluşturmak ve geliştirmek için destekler verdi. Son olarak, bir içecek olarak kahve satmanın kâr marjının, mahsulün satışlarından çok daha yüksek olması sebebiyle, çiftçilerin 17 kahve dükkanı kurmasına yardımcı olundu.
Son ve şimdiki aşama, finansal sürdürülebilirliği hedefliyor. Doi Tung'daki iş girişimlerinin çoğu zaten kendi kendine yeterli olsa da, kraliyete ait vakıf, 2017 yılına kadar projenin yönetimini yerel liderlere devretmeyi hedefliyor. Bunu mümkün kılmak için, şimdi kapasite geliştirmeye, özellikle yerel halkı iş becerileri için eğitmeye ve Doi Tung markasını büyütmeye odaklanıyor. Proje, bölgedeki okulların müfredatını geliştirmek için Tayland Eğitim Bakanlığı ile ortaklaşa çalışıyor.
- UNODC'ye göre Afgan çiftçiler, mahsullerini sattıktan sonra elde ettikleri parayla yiyecek satın alıyor, hastane harcamaları yapıyor ve günlük ihtiyaç ürünlerini satın alıyor. Afyon tarımından elde edilen gelirler ile yapılan bu harcamalar, Afganistan'ın kırsalındaki yerel fırıncılar, kasaplar ve diğer küçük ölçekli işletmelere fayda sağlıyor.
- Kuzey Myanmar'da yasaklar neticesinde, bir asırdan fazla süredir devam eden haşhaş ekimi sona erdi. Yasakların yerel topluluklar için dramatik sonuçları oldu. Yiyecek, giyecek ve ilaç satın almak için afyon tarımına bağımlıydılar. Afyon artık neredeyse para anlamına geliyordu. Yasaklar, haşhaş yetiştiren toplulukları kronik yoksulluğa sürükledi ve gıda güvenliklerini olumsuz etkiledi. İnsanlara hayatta kalabilmeleri için çok az alternatif sunuldu.
- Afyon üreten bölgelerin tipolojisi ve tarımı gerçekleştirilen çiftçilerin durumu, Afganistan'da haşhaş üretimini büyük ölçüde etkiliyor.
Bu tablo, afyon üretiminin aşağıdakilere bağlı olduğunu göstermektedir:
- Pazarlara erişim
- Arazilerin genişliği
- Sulama imkanları
- Arazi mülkiyeti
- Ürün çeşitleri ve alternatifleri
- Nüfus yoğunluğu
- Geçim kaynağı
- Tayland, afyon ikame politikalarının en başarılı örneği olarak kabul edilmektedir. Tayland'da üretim nispeten düşük olmasına rağmen (yıllık 150-200 ton), Tayland'ın afyon ikamesine yaklaşımı, afyon ekimini yasal mahsullerin ekimi ile değiştirmeye yönelik en geniş girişim olarak kabul ediliyor. 150'den fazla ürün çiftçilere, özellikle ılıman iklimlerdeki (afyon yetiştirmeye uygun) çiftçilere tanıtıldı. Ekinler arasında lahana, marul, barbunya, çay, kahve, şeftali, elma, çeşitli aromatik yapraklı bitki ve dekoratif çiçekler bulunuyordu.
Genel olarak, bu mahsuller orta ila yüksek değerli "nakit mahsul"lerdi. Birçoğu Tayland'a özgü olmasa da, Tayland mutfağına ve kültürüne entegre edilmişti. Özellikle başarılı iki afyon yenileme projesi halen yürürlüktedir: Kraliyet Projesi (1969'da kuruldu) ve Doi Tung Projesi (1988'de kuruldu). Her ikisi de proje alanlarında afyon ekimini sona erdirdi ve çiftçilerin yaşam koşullarını iyileştirmesine yardımcı oldu. Model olarak kullanılan bu iki proje, diğer ülkelerdeki afyon ikamesi uygulamalarında da ciddi bir inceleme konusudur.
Ancak, Tayland'da afyonla mücadelenin çok küçük bir proje olduğunu ve yabancı ülkeler tarafından iyi derecede finanse edildiğini de söylemek gerekir.
- Mahsullerin zorla yok edilmesi yöntemi, geçmişten bu güne birçok olumsuz sonuçla ilişkilendirilmiştir:
- Oldukça masraflı bir yaklaşımdır.
- Çiftçilere alternatif sürdürülebilir geçim kaynakları sağlamadan önce zorla yok etme programlarını uygulamak, çiftçileri daha da yoksulluğa itmektedir.
- Havadan fümigasyon (çeşitli kimyasallar püskürtülerek bitkilerin kurutulup yok edilmesi) kampanyaları, çiftçiler arasında sağlık sorunlarına yol açmış ve bazen onları ülkenin diğer bölgelerine göç etmeye zorlamıştır. Havadan fümigasyon teknikleri, yasal gıda ürünleri yetiştirmek için kullanılan topraklar da dahil olmak üzere çevre için yıkıcı sonuçlar doğurabilir.
- Zorla ortadan kaldırma süreçleri, fiyatlarda dalgalanmalara yol açarak afyonla mücadeleyi baltalayan sonuçlar ortaya çıkarabilmektedir. Zorla ortadan kaldırma çalışmaları, mahsul arzını azaltmakta, bu da çiftlik çıkış fiyatlarını artırmaktadır. Artan fiyatlar, çiftçilerin ekime devam etmesini daha kazançlı hale getirmekte ve piyasaya yeni girenleri teşvik etmektedir.
- Zorla ortadan kaldırma, yasa dışı mahsullerin ekim alanlarını yeni ve daha erişilemez alanlara taşıma eğilimindedir.
- Alternatif kalkınma programları ile el ele yürütüldüğünde bile, zorla yok etme kampanyaları, kalkınma programları yürütmek için gerekli olan yerel halk ile iş birliğini baltalamaktadır.
Bazı tavsiyeler ve sonuç
Son bölümde, bazı tavsiyelerde bulunarak genel bir sonuca varmaya çalışacağız.
- Haşhaş ekimi ve afyon üretimi kesinlikle bir problemdir. Bu problemi çözmek için, sorunu farklı açılardan dikkate almak gerekiyor. Afyon sadece bir narkotik türünden ibaret değildir. Daha ziyade, bölge için bir gelir ve kalkınma kaynağıdır. Bu sorunu çözmek ve ortadan kaldırmak için alternatif kalkınma kaynakları bulmak gerekir. İnsanların geçimlerini sağlamaları ve yaşadıkları bölgeyi kalkındırmaları için alternatif yollar bulunabilirse, çiftçiler haşhaş ekiminden vazgeçme olasılığı artacaktır.
- Afganistan İslam Emirliği yönetimi, tıpkı 2001'de olduğu gibi, bugün de ülke genelinde haşhaş ekimini ortadan kaldıracak güce ve otoriteye sahiptir. Ama asıl sorun bu süreci zorla kaldırma yöntemleriyle sona erdirmek değildir, çünkü sorun sadece bir afyon ekimi ve uyuşturucu meselesi değildir. Asıl mesele, insanların geçim kaynaklarıdır.
- Afyon konusu sadece kalkınmayı sağlamakla da ilgili değildir. Bazı tarımsal alternatifler bulmak ve uyuşturucu kaçakçılarını/çetelerini durdurmakla alakalıdır. Afganistan'da afyon üretimi durduğunda uzmanlar Avrupa'da büyük bir eroin krizi olacağını belirtmektedir. Bu krizle başa çıkmak için Avrupa merkezli uyuşturucu tacirleri sentetik alternatifler bulacaktır ve bu durum da kesinlikle küresel bir soruna neden olacaktır. Yani sorun Afganistan ile sınırlı kalmamaktadır.
- Kırsal kalkınma örneği olarak İran'ın bazı çabaları örnek alınabilir. İran rejimi, 1979'daki devrimden sonra bir "Bayındırlık Cihadı" başlatmıştır. Bu sayede kırsal alanları kısmen kalkındırmayı başarmışlar ve devrim ideolojisini kırsal kesimde de yaymışlardır. Dini şahsiyetleri ve mollaları kalkınma çabalarında kırsal kesime yardımcı olarak kallanarak yerel halkın sempatisini de kazanmışlardır. Afganistan yönetimi, kadrolarını kırsal kalkınma sürecinde de kullanabilir. Bu şekilde kırsal halka çeşitli tarım ve sulama imkanları, modern yöntemler, alternatifler ve diğer meseleler öğretilebilir.
- Çiftçilerin çocuklarına eğitim vermek için, afyonun üretildiği bölgelerde ücretsiz medrese ve okulların açılması da büyük bir kozdur. Bu sayede çiftçiler çocuklarının eğitimi için fazladan para kazanmak zorunda kalmayacak ve geçim mücadelesi kolaylaşacaktır. Geçim için afyon eken çiftçilerin geçimi kolaylaştıkça, ekimden vazgeçmeleri de kolaylaşacaktır. Ayrıca bu insanların çocuklarına gerçek bir eğitim verilmesi, sosyal, eğitimsel ve dini anlamda da afyonla mücadeleyi güçlendirecektir.
- Yukarıda da belirttiğimiz gibi asıl sorun kalkınmadır. Alternatif kalkınma fırsatları bulunursa, afyon yetiştiricileri bu alışkanlıktan daha kolay vazgeçebilecektir. Kırsal kalkınmayı sağlayacak ilk ve en önemli şey, uygun yol ağlarının inşasıdır. Çiftçilerin arazileri ve köyleri doğrudan pazarlara, ilçe merkezlerine ve şehirlere bağlanırsa, diğer mahsulleri yetiştirmeleri ve satmaları kolay olacaktır.
- İkincisi, Afganistan'daki tarımsal sorunların asıl kaynağı sulamadır. Afganistan'da yeterince su kaynağı olduğunu yukarıda belirtmiştik. Ülkenin ihtiyacı yalnızca bu suların kuyular, su kanalları, barajlar gibi yapılar vasıtasıyla değerlendirilmesi ve dağıtılmasıdır. Eğer uygun bir su sistemi, kuyular ve kanallar kurulabilirse, çiftçiler alternatif mahsulleri kolaylıkla yetiştirebilirler. Uygun sulama imkanlarıyla yetiştirme olanağı doğan alternatif mahsuller, haşhaştan çok daha karlı olacaktır.
- Başka bir sorun da elektriktir. Çiftçiler düzenli olarak elektrik kullanma imkanına ulaşabilirse, alternatif ürünler yetiştirmeleri daha kolay olacaktır. Bunun için uygun elektrik hatları kurulmalı ve son dönemde bölgede de suya ulaşmak için oldukça popüler olan güneş panelleri gibi alternatif elektrik kaynakları sağlanmalıdır.
- Çiftçiler mahsullerini kolayca saklayabilirlerse, istedikleri zaman ve yerde satabilirler. Bunun için kendilerine soğuk hava depoları sağlanmalıdır. Bu imkan doğduğu takdirde alternatif mahsulleri yetiştirebilir, saklayabilir ve ülke çapında daha karlı pazarlarda satabilirler. Mevcut şartlarda, tarımsal ürünlerin çabuk bozulabilmesi ve soğuk hava depolarının mevcut olmaması nedeniyle çiftçiler ürünlerini bir an önce satmak zorunda kalmaktadır. Bu yüzden ürünlerini düşük fiyatlara satmaktadırlar. Bu durum, çiftçileri haşhaş yetiştirmeye yönelten etkenlerdendir.
- Atılabilecek bir diğer adım, ham mahsulleri işlemek için fabrikalar inşa etmektir. Tıpkı çeşitli meyvelerden meyve suları yapmak, çeşitli meyve ve sert kabuklu yemişlerden paketlenmiş gıda üretmek, buğdaydan unlu mamuller yapmak gibi. İşlenmiş ürünler, tarlada yetişen hallerinden çok daha yüksek kar marjları sağlamaktadır. Devlet-çiftçi ortaklığına ait kolektif fabrikalar-kooperatifler ile çiftçiler, mahsulleri işlenmiş hale geldikçe mahsullerinden daha iyi kar elde edebilirler.
- Birleşmiş Milletler'in (BM) afyon azaltımı ve ikamesi konusunda ciddi uzmanları ve raporları mevcuttur. Dış ülkelerle yapılacak iş birliği süreçlerinde tercihlere azami dikkat gösterilmelidir. Uzmanların tarafsız olabilecek ülkelerden seçmek ve bu isimlerle ortaklık kurmak daha mantıklı bir adım olacaktır. Örneğin İskandinav ülkeleri, Afrika ülkeleri, Müslüman ülkeler gibi. Dikkat edilmesi gereken bir diğer husus ise, bazı sözde uzmanlarla uyuşturucu ağları arasında bağlantıların olması ihtimalidir. Özellikle bazı Avrupalı ve Amerikalı uzmanların, çeşitli çevrelerle bağlantıları olması ihtimalinin üzerinde daha hassasça durulmalıdır.
- Haşhaş için alternatif mahsul bulmak çetrefilli bir meseledir. Bunu sağlamak için Afganistan yönetiminin, konunun uzmanı olan ziraat mühendisleriyle birlikte çalışması gerekmektedir. Hangi tarım ürünlerinin ekileceğine karar vermek için toprak türleri ve bunun gibi teknik konular analiz edilmelidir. Yabancı ziraat mühendislerini işe almak ve Afganları bunu yapmak için eğitmek, bu konuda Afganistan yönetimine yardımcı olabilir.
- Afganistan yönetimi, bazı öğrencileri ziraat mühendisliği gibi teknik konuları ve kırsal kalkınma konularıyla ilgili diğer mühendislik meselelerini öğrenmek için yurt dışına göndermelidir.
Bütün bunlardan sonra kırsal alanların kalkınması ve alternatif geçim kaynaklarının bulunması ile, afyon ve diğer uyuşturucu türlerinin ortadan kaldırılması daha kolay olacaktır.
Kaynak: Mepa News Akademi
Kaynakça
https://www.unodc.org/documents/crop-monitoring/Afghanistan/20210503_Executive_summary_Opium_Survey_2020_SMALL.pdf
https://www.economist.com/the-economist-explains/2021/09/01/what-does-taliban-control-mean-for-afghanistans-opium-economy
https://wdr.unodc.org/wdr2020/field/WDR20_Booklet_3.pdf
Afghanistan Independent Human Rights Commission, Drug Problem in Afghanistan, May 2015
https://twitter.com/DMCentre/status/1372249678193041418
https://tkg.af/english/2021/02/13/nearly-2500-addictive-pills-seized-in-e-afghanistan/
https://drugs-and-disorder.org/wp-content/uploads/2020/04/Drugs-and-development-in-Afghanistan_Final.pdf
https://www.aljazeera.com/features/2019/7/21/its-something-we-use-for-fun-a-new-street-drug-in-afghanistan
https://www.geopium.org/agricultural-drug-economies-cause-or-alternative-to-intra-state-conflicts/
https://www.geopium.org/finding-an-alternative-to-illicit-opium-production-in-afghanistan-and-elsewhere/
https://www.unodc.org/documents/crop-monitoring/Bolivia/Bolivia_Coca_Survey_for2008_En.pdf.pdf
https://www.unodc.org/pdf/Alternative%20Development/RoleAD_DrugControl_Development.pdf
https://www.unodc.org/documents/alternative-development/Manual_MonitoringEval.pdf
https://www.tni.org/en/article/opium-farmers-in-myanmar-the-lives-of-producers-of-prohibited-plants
https://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/Full_Report_4263.pdf
https://www.unodc.org/documents/crop-monitoring/Myanmar/Myanmar_Socio-economic_Survey_2019_web.pdf
https://apolitical.co/solution-articles/en/thailands-world-beating-model-replaces-opium-sustainable-crops
https://www.unodc.org/pdf/publications/alt-development_common-problems.pdf
https://www.ohchr.org/Documents/HRBodies/HRCouncil/DrugProblem/HRC39/TransnationalInstitute.pdf
https://www.burmalibrary.org/sites/burmalibrary.org/files/obl/docs07/Golden_Triangle_to_Rubber_Belt.pdf
https://www.eastwest.ngo/sites/default/files/AfghanNarco_AlternativeDevelopment.pdf
http://fileserver.idpc.net/library/IDPC-Guide-HTML/Chapter-4.3.pdf
https://themaydan.com/2020/02/mobilizing-construction-jihad-in-revolutionary-iran/