Bir Doğu Afrika ülkesi olmasının yanında jeostratejik önemiyle ön plana çıkan Somali'de kültürel yapı nasıl?
Milli Savunma Üniversitesi Yayınları tarafından hazırlanan, "Somali Barış İstikrar ve Kurumsallaşma" başlıklı raporda ülkenin kültürel yapısıyla ilgili dikkat çeken detaylar yer alıyor.
Raporun ilgili kısmını Mepa News okuyucuları için derledik:
Somali'de kültürel yapı
"Günümüzde Ramazan ve Kurban Bayramları ile Cuma günü dışında tatil günü olmamasına rağmen, ülke genelinde önem verilen diğer günler aşağıda belirtilmiştir. Dini gün ve bayramlar, Somali’de din adamları tarafından ay durumuna göre belirlenmektedir. Çoğu zaman Suudi Arabistan’ın belirlediği tarihler esas alınmaktadır.
Somali'de resmi tatil günleri:
Yılbaşı 1 Ocak
Somali Milli Ordu Günü 12 Nisan
İşçi Günü 1 Mayıs
Somali Gençlik Günü 15 Mayıs
Somaliland Bağımsızlık Günü 26 Haziran
Somali Bağımsızlık Günü 1 Temmuz
Somali Bayrak Günü 12 Ekim
Somali'de dini tatil ve dini anma günleri:
Ramazan Bayramı
Kurban Bayramı
Hicri Yılbaşı
Aşure Günü
Mevlid Kandili
Miraç Kandili
Somali'de toplumsal değerler
1. Aile
Somali’de aile denilince güç ve kuvvet akla gelir. Kişi, mensubu bulunduğu kabileye göre değerlidir. Kabile aidiyeti o kadar güçlüdür ki dinin bile önüne geçebilmektedir. Somali’de aileler geniş aileler şeklinde kendini göstermektedir. Bu aynı zamanda bir zorunluluktur. Zira varlığınız, çokluğunuz güç kuvvet demektir. Ayrıca büyük ailelerin oluşmasının nedenlerinden biri de işi paylaşan ne kadar çok kişi varsa hayatın o kadar kolaylaşmasıdır.Somali’de kabilesel kimlik ataerkil temele dayanmaktadır. Öyle ki Somalililer isimlerini aillerindeki erkek atalarının ön adlarıyla birlikte neredeyse yirmi nesle dayanarak söylerler. Örneğin; eğer bir kişinin ismi Ali Muhammed Hasan ise; Ali onun asıl adı, Muhammed babasının adı, Hasan ise dedesinin adıdır.
2. Evlilik ve Evlilik Şekilleri
Somali’de çok eşle evlilik görülmektedir. Evliliği iç evlilik (endogami) ve dış evlilik (egzogami) diye ikiye ayırabiliriz. İç evlilik kişinin eşini kendi boy veya soyu içinden seçmesi ile gerçekleşen evliliktir. Dış evlilik ise iç evliliğin zıddıdır. Kişinin eşini kendi boy veya soyu dışından seçmesidir. Somali’de evlilikler; gerek iç evlilik, gerekse dış evlilik şeklinde kendini gösterir, kesinleşmiş bir uygulama yoktur. Evlilik yaşı, toplumdan topluma değişiklik göstermektedir. Modern toplumda evlilik yaşı, “orta” yaşlar olarak ifade edebileceğimiz yaşlarda yapılırken tarım toplumunda “genç” diyebileceğimiz yaşta yapılmaktadır.
Somalili çiftler evlilik için 16-20 yaşlarını tercih etmişlerdir. Evlenmek isteyen gençler eşlerini kendileri bulabileceği gibi, görücü usulü dediğimiz uygulama ile de bulabilmektedirler. Yalnız kendi buldukları kişiler için ailenin en yaşlı üyesinin muvafakatı aranmaktadır.Somalili erkek ve kadınların 30 yaş üzeri evlilikleri bulunmamaktadır. Sonuç olarak evlilikte kadın erkek arasında her tarım toplumunda olan fark burada da göze çarpmaktadır. Yani kadınlar erkeklerden daha genç yaşta evlenmektedirler.Evlilikte, damadın ailesi gelinin ailesine başlık parası diye ifade edebileceğimiz bir para vermektedir. Bu başlık parası düğün için harcamada erkeklerin sorumluluğunun daha fazla olduğu anlamına da gelmektedir.
3. Düğün
Gençler beğendiği kızı aileleri ile istemekte, ya da ailelerinin tavsiye edeceği kız ile evlenmektedir. Kız istemeye damadın ailesi ve damat beraber giderler. Damat ve ailesinin yanlarında yüzük, küpe ve kolye gibi takı götürmesi gerekir. Zira bu takılar olmadan dünürlüğe gidilemez. Kız tarafı teklifi kabul ederse, takılar orada kalır, teklif red edilirse takılar erkek tarafına iade edilir. Somali’de düğün öncesi nişan-söz gibi merasimler yoktur. Aileler aralarında anlaştıktan sonra nikâh yapılır ve düğün olur. 1991 yılında iç savaş başlayana kadar nikâhlar, resmi ve dini olmak üzere ayrı ayrıydı. Ne zaman ülke hükümetsiz kaldı, nikâh kıymak için resmi bir işlem yapılamaz oldu; ülkenin kargaşa ortamına sürüklenmesinden sonra nikâhı, din adamları kıymaya başlamıştır.
Nikâhlanan kişilere evlilik cüzdanı yerine geçen bir belge, nikâh kıyan din görevlisi tarafından doldurularak verilmektedir. Ama bu belge sadece evliliklerini ispat etmekle beraber, kişilerin nüfuslarına evlilikleri ile ilgili bilgiler yazılmamaktadır. Düğünde masraflar, damadın ailesi tarafından karşılanır. Somali’de düğün genellikle Cuma günleri yapılır. Öğleden sonra başlayan merasimde damat tarafı, gelin taksisini süsleyerek konvoy halinde gelinin evine gelir. Buradan damatla beraber gelin eğlence yapılacak olan yere gider, ya da damadın evine giderek eğlenceye orada devam eder.
Düğün esnasında kadın ve erkeklerin beraber veya ayrı ayrı eğlenmesi, ailelerin dindarlık anlayışına göre değişmektedir. Kimi aile kadın erkek beraber eğlenirken, kimi aile de ayrı ayrı eğlenmeyi tercih etmektedirler. Gelinin kıyafeti beyaz gelinlik olurken, kıyafetin açık, kapalı olması da yine ailelerin tercihine göre değişmektedir. Gelinin yanında onlara eşlik eden dört genç kız bulunmakta ve geline yardımcı olmaktadır. Bu kızlar genellikle bekâr olmalıdır ki genç erkekler de onları görebilsin ve evlenmek için ilk adım olan tanışma gerçekleşmiş olsun.
Pastalarla beraber “halva” denilen bir tatlı yemek her düğünün vazgeçilmezidir. Halva; şeker, nişasta, gıda renklendiricisi ve su ile yapılan bir tatlıdır. Düğünde herkese ayrı ayrı tabaklarda pastalarla beraber, bu halva da ikram edilir. Düğünden bir hafta sonra gelin ailesinin yanına gider, orada arkadaşları, akrabaları ve komşularıyla ayrıca bir eğlence düzenlenir.
4. Boşanma
Boşanma Somali için pek yaygın bir uygulama değildir. Günümüz Somali’sinde boşanmalar, nikâh kıyan din adamı veya bir başka din adamı tarafından iki şahit ile gerçekleşmektedir. Her iki taraf ellerinde nikâh kıyılınca verilen kâğıtları hocaya iade etmektedirler. Kadınların kocasından boşanma konusunda şikâyetçi olmaları çok nadirdir.
5. Giyim Kuşam
Somali toplumunun giyim-kuşamında Afrika’nın klasik renkleri olan canlı renkleri görmek mümkündür. Afrika’nın kırmızılı, yeşilli, morlu elbiseleri Somali’de de dikkat çekmektedir. Bu renklerin, toplum tarafından kabul edilmiş bir anlamı yoktur. Çeşit çeşit giymek yerine imkânları neye yeter ise o tür giysileri giyme yaygın bir durumdur.Somalililer kıyafetlerinde İslam dininin temel ilkesi olan “örtünmeyi” kendilerine ilke olarak almışlardır. Sıcak iklimin etkisi kıyafet tercihinde kendini göstermektedir. İnce, açık renkli ve naylon tarzı kıyafet iklime göre şekillenmiştir.
Erkekler pantolon veya ma’viz (eteğe benzer bir kıyafet) giymektedirler. Somali’de kıyafetin normal hayatta bir şekli yoktur. Özel günlerde ve belirli bölgelerde kadınlar tüm bedenini saracak şekilde “c i l b a b” denilen büyük bir kıyafet giymektedirler. Başa “kıbsar” adı verilen ve vücudun üst kısmını da örtecek şekilde büyük olan renkli, bazen de tek renk bir bayan kıyafetidir. Kıbsarı, başa geçirilen bone ile giymek gerekmektedir. Ayrıca vücudun üst tarafını örttükten sonra, vücudun altta kalan kısmını kapatmak amacıyla giyilen “gono” adında bir giysi de mevcuttur.
Somali’de sıcak iklimden dolayı ayakkabı giymek pek yaygın değildir. Ülkede de giyilen “tokyo” diye adlandırılan, parmak uçları açık, deniz terliğine benzer bir terlik giyilmektedir.
6. Beslenme ve Yemek Kültürü
Somali’de yemekler taş veya kerpiçten yapılan ocaklarda odun ateşi ile pişirilmektedir. Bu durum kadınlar için iş yükü anlamına gelmektedir. Bu yiyecek çeşitliliği kişinin imkânına göre değişmektedir. Somali’de hayvancılık yaygındır.
Somali isminden de anlaşılacağı üzerine süt üretimi yaygın olduğu için tüketimi de fazladır. Hayvancılık yaygın olduğu için et fiyatları da düşüktür. Bir deve ortalama 700-2000 dolar civarındadır. Günlük et tüketimi Somali halkı için bir lüks değil, bir kültürdür.Buzdolabı çoğu evde bulunmamaktadır.
Günlük ihtiyaçlarını her gün kurulan pazardan temin etmektedirler. Ülkede tarım için belli başlı ürünler vardır. Bunlar sınırlıdır. Pirinç dış ülkelerden ithal edilir. Aşağı yukarı her akşam, barbunyaya benzer bir fasulye yemeği yenilir. Makarna, yemeğin vazgeçilmezlerindendir. Somali’de Arap kültürü bazı konularda kendini göstermektedir. Bunlardan biri de yemek yeme şeklidir. Somalililerin yemek yerken çatal kaşık yerine ellerini kullanmaları bunun bir belirtisidir.
Her cuma sabahı ailelerin, aile bireyleri ile beraber “ciğer” yemesi adettir. Bugün, Müslümanların “Cuma” gününe verdiği önemden kaynaklanmaktadır. Kahvaltı çorba ve hamur kızartması ile yapılan bir yemek şeklinde geçer. Sabah kahvaltısında süt tüketilir. Ayrıca bizde kahvaltının vazgeçilmezi zeytin Somali’de bilinmemektedir.Akşam yemek sonrasında mutlaka çay içilir. Çaylar çok şekerli olarak içilmektedir.
Çay demlenirken çayın şekeri ikramdan önce topluca çaya katılır. Böyle olunca çayın yanında çay şekeri ve şeker karıştırmak için bulunan çay kaşığı da kullanılmamaktadır.Somali’de sütün parasal bir değeri olmadığı için herkes tarafından rahatça tüketilmektedir. Somali’de yetişmeyen fakat tüm Afrika’da tüketilen bir ot olan “khat” Somalililer tarafından da tüketilen bir bitkidir.
Khat bitkisi Kenya ve Etiyopya’da yetişmektedir. Naneye benzeyen bu otun tüketilmesi çok yaygın bir davranıştır. Ağza tutam şeklinde alınıp, sürekli sakız gibi çiğnenen bu ot, kişide uyarılma yaparak sürekli uyanık ve canlı kalmasını sağlamaktadır. Bu otun aynı zamanda şeker hastalığına iyi geldiğini de ifade edilse de aslında bir çeşit uyuşturucudur.
Somali'de örf ve adetler
Doğumdan önce hamile kadın için eğlence düzenlenir. Doğumlar sıklıkla evde gerçekleşir. Yeni doğan çocuk ve anne 40 gün evde kalır. Doğum yapan kadını akrabaları ve arkadaşları ziyaret eder, kadına yardımcı olunur. Doğumdan 40 gün sonra bir arkadaş veya akrabanın evinde kutlama yapılır.
Çocuk için isim verme töreni yapılır, isim verme törenlerinde aile ve akrabalar bir araya gelir, gelenler için genelde küçükbaş hayvan kesilir, ikram için çeşitli yiyecekler hazırlanır.
Somalili kadınlar, düğün, bayram, ramazan ve diğer kutlamalar sırasında ellerine, kollarına, ayak ve boyunlarına kına sürerler. Kına, Somali kültürünün önemli bir parçasıdır. Kına sürme çoğunlukla düğünlerden önce yapılır. Özellikle düğünlerde altın, gümüş ve kollara bilezik takılır. Özellikle dini kimlikli kişiler ve yaşlı erkekler tarafından da saç ve sakala kına sürülmektedir. Etnik Somali’de mutfak evden bağımsız bir yerde kuruludur.
Mutfağın sorumluluğu kadına aittir. Kırsal alandaki evler genellikle çamur ve sazlardan yapılan penceresiz toprak binalardır. Ev genellikle uyku alanı olarak kullanılır. Hayatın doğal akışı genellikle dışarıda geçmektedir.Kadın ve erkek aynı zamanda kurulan sofraya oturmaz. Evde öncelikle evin reisi kabul edilen erkek veya erkekler doyurulur, hizmet edilir. Daha sonra kadın ve çocuklar sofraya otururlar.
Somali isimleri üç bölümden oluşur. İlk isim verilen isimdir ve kişiye özeldir. İkinci isim çocuğun babasının adı ve üçüncü isim çocuğun babasının babasına (dede) ait olan isimdir. Kadınlar evlendiklerinde adlarını değiştirmezler, babaları ve dedelerinin adlarını koruyarak klanlarıyla olan bağlarını sürdürürler. Somali’de seramik, mücevherat ve ahşap oymacılığı gibi eski görsel sanatlar yapılmaktadır.
Ahşap oymacılığı özellikle göçebe kabileler arasında yaygın görülür.Somali’de de akşam tırnak kesmenin o eve fakirlik getireceği inancı yaygındır.Akşam evin süpürülmesinin o eve uğursuzluk getireceği anlayışı da vardır.Yeni yapılan veya var olan bir eve nazar değmemesi için cam şişelere (gazlı içecek şişesi) deniz suyu doldurularak evin dışına halkın görebileceği bir yere asılması inanışı yaygındır. Bu da eve olan “kem bakış”ları önlemek için, dikkatlerin başka noktaya kaydırılması anlamında önemli bir manası bulunmaktadır.
Ayrıca akika kurbanı kesmeyen kişinin başına bela gelir, dert ve sıkıntılardan kurtulamaz inanışı da vardır.Yirmi rekât olarak kılınan teravih namazı, Somali’de sekiz rekât olarak kılınmaktadır.Somali’de ramazanı tam bir “ibadet ayı” olarak idrak ederler. Sahura ait özel bir yemekleri yoktur, ne olursa yenilir. Fakat makarna sahurda birçok ailenin yediği ortak yemektir.
Somali’nin zengin olan Müslümanları camide iftar yemeği vererek fakir olan halka ziyafet çekerler.Somalili Müslümanlar, ramazan ayında evde, camide, işte vb. nerede olursa olsun, on dakika bile olsa (sessizlik ve dünya işlerinden vazgeçme bir yere kapanma) itikâfa girmeyi sünnet olarak nitelendirmektedir.
Bu esnada kimse ile konuşmayarak kendi içine kapanarak tam bir teslimiyet içinde bulunmak gerektiğini ifade ederler.Özellikle öğle ve ikindi namazı öncesi camiye erken giderek, namaz vaktine kadar itikâfa girerler. Bu ibadeti günde bir defa, günde bir defa yapamayan haftada bir defa, haftada bir defa yapamayan ise ramazan ayında bir defa yapması gerektiği ifade edilmektedir.
Her Somalili doğan çocukları için akika kurbanı kesmektedir. Özellikle erkek çocuk doğduğu zaman kesmek gerektiğini ifade ederler. Akika kurbanı kesmeyen ailenin, doğan çocuğunun başına bir iş geleceği yönünde halk inanışı vardır.Somalililerin duaya çok önem verdikleri görülmektedir.
Duayı bir ibadet olarak algılayan Somalililer, sadece namazdan sonra değil hayatlarının herhangi bir zamanlarında da duaya yönelerek ibadet ederler.
Somalililer çevrelerinde dinen bir yanlışlık gördüklerinde birbirlerini ikaz etmektedirler. Kendisi ikaz edilen bir kişi ise bu durumdan rahatsız olmamakta, hatta arkadaşının hassasiyetine teşekkür etmektedir.
Somali'de tarikatlar
Somali’de dört tarikat vardır: Bunlar; Kadiriye, Ahmediye, Salihiye ve Rifaiyedir.
Halkla ilişkilerde dikkat edilecek konular
Baş ile selamlama, baş eğme Somali’de uygun olmayan bir davranıştır. Birbirlerini baş ile selamlamazlar. Baş ile selamlamanın aksine sarılarak selamlama yaygın olarak kullanılan selamlama çeşididir.Farklı cinsiyetteki insanlar arasında elle tokalaşma olmaz. Somali’de bir erkeğin bir bayana tokalaşmak için elini uzatması hoş karşılanacak bir hareket değildir.
İnsanlar birbirleri ile küfürlü konuşmazlar. Küfürlü konuşmak hoş karşılanacak bir hareket tarzı değildir. Erkekler arasında birbirine iltifat etmek yanlış anlaşılabilecek bir davranıştır. Erkekler birbirine iltifat etmezler. Birisine göz kırpmak cinsel bir anlam taşır, dikkat edilmesi gereken hususlardan biridir.
İnsanlar Somali’de yüksek ses yerine genelde kısık sesle konuşur, yüksek sesle konuşmak hoş karşılanmaz.Somali’de insanlar el ile yemek yiyebilir, el ile yemek yemek kutsal bir anlam taşır.Somali’de bacak bacak üstüne atmak normal bir davranıştır.
Büyüklerin yanında bacak bacak üstüne atıldığında bu ayıp karşılanmaz.Ülkemizde uygun bir hareket tarzı olmayan erkekler arası el ele tutuşmak Somali’de normal olarak karşılanır.Somali’de erkeklerin geleneksel giysisi “ma’avis” olarak adlandırılan eteğe benzeyen bir kıyafettir.
Etek tarzı bu kıyafetin erkekler tarafından giyilmesi gayet tabii bir davranıştır.Somali sosyal hayatı, İslam birlik ve beraberliği esasına dayanır. İslama uygun olamayan bir faaliyet sosyal hayat içerisinde kendine yer bulamaz. Kültürel hayatı homojen bir yapıya sahiptir.
Önemli günler (doğum günü, ölüm günü, milli ve dini bayramlar) Somalililer için çok önemlidir. Mutlaka tebrik edilmek, bayramlaşmak veya anılmak isterler.