'Siyahi İsrailliler': Dünden bugüne Etiyopyalı Yahudilerin tarihi

Etiyopya Yahudileri, Yahudilerin devletsiz olarak bilindikleri dönemde 4. yüzyıldan 1622’ye kadar küçük bir krallığa dahi sahiplerdi.

Etiyopya Yahudilerinin tarihi

Kökenleri ve nasıl Yahudi oldukları tam olarak bilinemeyen Etiyopyalı bu Yahudi topluluğun tarihinin milattan önceye dayandığı tahmin ediliyor. Yahudilik ırk temelli bir din olduğundan ve Yahudi olmayanların çocukları isteseler de Yahudi olamayacağından, Yahudiler arasında onları Yahudi kabul etmeyenler olduğu gibi bilinmeyen bir şekilde sonradan siyahileşmiş Yahudiler olarak kabul etmeyi tercih edenler de var. Bu görüşte olanlar genellikle aslında onların Yemen Yahudileri oldukları, Etiyopya’ya göç ederek siyahileştikleri tezini savunuyorlar.

Etiyopyalı Hristiyanlar bu topluluğa yabancı anlamında Falaşalar dese de onlar bu tabiri hakaret olarak kabul ediyor ve kendilerini İsrail’in Evi, Cemaati anlamına gelen Beta İsrail olarak isimlendiriyorlar

Etiyopya’nın Sudan sınırındaki Amhara Eyaleti’nin kuzeydoğusunda yaşayan bu topluluk Semyen (Samiyen olarak da okunabilir, bu isimde Samiliğe atıf bulunmaktadır) isminde küçük bir krallığa da sahipken 4. yüzyılda eski ismiyle Habeşistan olan Etiyopya’ya Hristiyanlığın ulaşması ve sonrasında Habeş Krallığı’nın Hristiyanlığı kabul etmesiyle baskı altına alındı

Hristiyan Habeş kralları Hazreti İsa’ya karşıtlıkları ve yaşattıkları sebebiyle Yahudileri zorla Hristiyan yapma çabası içine girdiler. Fakat 7. yüzyılda Mısır ve Sudan’ın Müslümanlarca fethiyle Habeş Krallığı Hristiyan aleminden izole oldu ve güç kaybetti. Bu gelişme uzun asırlar Yahudi Semyen Krallığı’na Habeş Krallığı’nın tabiyetine girerek de olsa nefes aldırdı.

Semyen Dağları

14. yüzyılda Hristiyan Habeşistan Krallığı Semyen Krallığı’na savaş ilan etti. 300 yıl süren, zaman zaman ateşkeslerle ara verilen hatta 16. yüzyılda Osmanlı Devleti’ne ve Habeş Müslümanlarına karşı kısa süreli bir ittifakı da içeren uzun bir savaş sürecinin ardından 1622’de Semyen Krallığı’nın toprakları tamamen Habeşistan’ın eline geçti.

Habeş Krallığı bu bölgedeki Yahudileri Hristiyan olmakla öldürülmek seçenekleri arasında bırakarak çoğunlukla zorla Hristiyanlaştırdı. Arta kalan azınlık baskılara rağmen Yahudi kalmaya devam etmeyi başardı.

O dönemde Dünya genelinde ve Yahudilerce bilinmeyen bu topluluğa dair ilk ciddi bilgiyi İskoçyalı gezgin James Bruce Habeşistan seyahatinden İngiltere’ye dönüşünde 1769 yılında verdi. Bruce Etiyopya’daki Mavi Nil Havzası’nda çok şaşırtıcı biçimde 100 bin kadar siyahi Yahudinin yaşadığını, bu toplulukla tanıştığını belirtiyordu.

1855’te bu bölgeden Daniel bin Hamdaya isimli siyahi bir Yahudi Kudüs’e gelerek buradaki hahamlarla tanıştı ve toplulukları hakkında onlara bilgi verdi.

Bu tarihten sonra Dünya Yahudileri arasında bu topluluğun Yahudi sayılıp sayılamayacağı tartışmaları başladı. O tarihlerde Yahudilerin çoğu Yahudi sayılamayacakları kanaatinde olmakla beraber 1908’de 44 haham ortak bildiriyle siyahi Habeş Yahudilerinin de Yahudi olduğuna inandıklarını duyurdu.

Siyonizmin Dünya Yahudilerini Filistin’e toplama projesiyle birlikte 1934’te ilk siyahi Etiyopyalı Yahudi Filistin’e yerleşti. 1948’te İsrail Devleti’nin kurulmasıyla çok sınırlı ve ferdi şekilde aynı Etiyopya Yahudilerinden İsrail’e göç edenler olsa da İsrail’deki Yahudilerin çoğunluğu bu insanların Yahudi olamayacağı kanaatindeydi. 
1977’de İsrail başbakanının hahamlardan aldığı fetva ile İsrail Devleti siyahi Etiyopya Yahudilerinin de Yahudi olduğuna hükmetti. Bu tarihte ülkede yalnızca 250 Etiyopya kökenli Yahudi yaşıyor iken aynı sene devlet eliyle yapılan nakil operasyonuyla 8 bin Yahudi Etiyopya’dan İsrail’e taşındı.

Gelenleri imtihana tabi tutmaya karar veren hahamlar, bu siyahi Yahudilerin Yahudilik hakkında ortalama olarak diğer Yahudilerden çok daha bilgili olduklarını, haham olmayanlarının bile Tevrat’tan ezbere uzun bölümler okuyabildiklerini hayretle gördüler.

Etiyopya’da başlayan çok ileri derecede kıtlık üzerine 1984’te İsrail’in gerçekleştirdiği nakil operasyonuyla onbinlerce siyahi Yahudi Etiyopya’dan İsrail’e taşındı. Bu tarihten sonra da taşıma operasyonları devam etti. 1991’de Etiyopya’daki Komünist rejimin çökmesi üzerine yaşanan kargaşada da İsrail Etiyopya Yahudilerini İsrail’e nakletmek için büyük bir operasyon düzenledi, takip eden yıllarda da Etiyopya Yahudileri İsrail’e taşınmaya teşvike devam edildi.

İsrail Eğitim Bakanı Yizhak Navon Etiyopyalı Yahudi çocukların eğitim gördüğü bir kreşte (1985)

Siyahi Yahudilerin İsrail’deki durumu

2019 itibariyle İsrail’de 140 binin üzerinde siyahi Etiyopya Yahudisinin yaşadığı tahmin ediliyor. Bu da İsrail nüfusunun yaklaşık %2,5’ine tekabül ediyor.  Etiyopya’da kalmayı tercih eden Yahudilerin sayısı sadece 4 bin. Siyahi Yahudiler İsrail’de hor görülmekten, kendilerine düşük işler verilmesinden ve kimi Yahudilerce Yahudi olarak kabul edilmemekten, İsrail Devleti’nin kendilerini Araplara karşı destek nüfus ve hizmetçiden ibaret olarak gördüğünden şikayetçiler. 

1996’da patlak veren bir skandalda İsrail Sağlık Bakanlığı’nın siyahi Yahudilerin bağışladığı kanları ırkçı gerekçelerle ihtiyaç sahiplerine ulaştırmayıp döktüğü ortaya çıkmıştı.

İsrail’de Etiyopyalı Yahudi Hahamlar

Etiyopyalı Yahudi İsrail askeri

Başka Siyahi Yahudiler var mı?

20. yüzyılda Nijerya ve Gana’da siyahi Yahudi toplulukları keşfedildi. Nijerya’daki İgbo Yahudi topluluğunun 5 binden fazla ferdi olduğu tahmin ediliyor. Bu topluluğun Yahudi sayılıp sayılamayacağı da Yahudi Dünyasında tartışılıyor.

Henüz genel kanaat siyahi olmalarının da ötesinde Yahudilerin tarihte yayıldıkları sahadan çok uzak oldukları için antik çağdan beri Yahudi olmalarının mümkün olmadığı, muhtemelen coğrafi keşiflerle bölgeye Avrupalıların ulaşmasıyla gelen Yahudilerle Yahudiliği öğrenen yerliler oldukları yönünde.

Nijeryalı Yahudiler

Kaynak: Mepa News