Somaliland: Afrika Boynuzu'nun ayrılıkçı devleti

Mariel Ferragamo ve Claire Klobucista | Council on Foreign Relations | Tercüme: Mepa News

Somaliland otuz yılı aşkın bir süredir Somali'nin kendi kendini yöneten bir bölgesi olmakla birlikte bağımsızlık iddiası Mogadişu veya herhangi bir yabancı hükümet tarafından tanınmamaktadır. Bu durum Somaliland'ın uluslararası pazarlara erişimini kısıtlasa da, ayrılıkçı bölgenin istikrarlı demokratik kazanımlar elde etmesini engellemedi. Bazı analistler, farklı bir tarihe sahip olan ve Somali'nin geri kalanından daha istikrarlı olan Somaliland'ın bağımsızlık için güçlü bir gerekçeye sahip olduğunu söylüyor. Diğerleri ise uluslararası tanınmanın Afrika'daki diğer ayrılıkçı hareketleri cesaretlendireceğinden korkuyor. Son yıllarda Somaliland, Etiyopya ve Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) dahil olmak üzere yabancı güçlerle tek taraflı olarak büyük liman yatırım anlaşmaları yaparak Somali ile gerilimi arttırdı ve daha geniş Afrika Boynuzu bölgesindeki sürtüşmeleri daha da kışkırttı.

Somaliland nerede?

Somaliland, Somali'nin ve Afrika Boynuzu bölgesinin bir parçasıdır. Kuzeyde Aden Körfezi boyunca yüzlerce kilometrelik kıyı şeridine sahiptir ve güney ve batıda Etiyopya ve kuzeybatıda Cibuti ile sınır komşusudur. Somali'nin doğusunda yer alan yarı özerk bir devlet olan Puntland, Somaliland'ın bazı toprak iddialarına itiraz etmektedir.

Somaliland 176 bin kilometrekarelik yüzölçümüyle yaklaşık olarak Doğu Anadolu bölgesi büyüklüğünde bir alandan oluşuyor. 5.5 milyona yakın nüfusa sahip olduğu tahmin edilen Somaliland'da nüfusun tamamına yakını Müslüman. Bölgede Somali dilinin yanı sıra Arapça ve İngilizce konuşuluyor.

Somaliland'de devlet başkanı halk tarafından 5 yılda bir seçiliyor. Bölgede ikili meclis sistemi bulunuyor. Meclisin ilk kanadı olan Temsilciler Meclisi 82 sandalyeden oluşuyor ve vekiller 5 yıllığına seçiliyor. Meclisin ikinci kanadı ise 82 sandalyeli İhtiyar Meclisi oluşturuyor. İhtiyar Meclisi için de 6 yılda bir seçim yapılması gerekiyor ancak bu meclisin kurulduğu 1993 yılından bu yana yeni bir seçim yapılmadı. Söz konusu mecliste kabile liderleri yer alıyor. Kabileler ve bunların liderlerinden oluşan meclis ülke yönetiminde büyük bir paya sahip.

3.3 milyar dolarlık bir gayrisafi yurtiçi hasılaya sahip olan Somaliland'da kişi başına düşen milli gelir ise 775 dolar.

Siyasi statüsü nedir?

Somaliland 1991'de bağımsızlığını ilan ettikten sonra Mogadişu'daki Somali hükümetiyle bağlarını kopardı ve o zamandan beri bağımsız bir devlet olarak uluslararası tanınırlık arayışında. Hiçbir yabancı hükümet egemenliğini tanımıyor, ancak birçoğu bölgenin Somali'den ayrı olduğunu etkin bir şekilde kabul ediyor.

2003'ten bu yana kendi seçimlerini gerçekleştirmiş ve 2010'da iktidarın muhalefetteki Barış, Birlik ve Kalkınma Partisi'ne büyük ölçüde barışçıl bir şekilde devredilmesine tanık olmuştur. Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, Birleşik Krallık ve Avrupa Birliği (AB) Somaliland'ın 2017 başkanlık seçimlerini gözlemlemek üzere delegasyonlar göndermiştir. Somaliland, mali kısıtlamaları gerekçe göstererek 2022 seçimlerini erteledi ve Başkan Muse Bihi Abdi'nin görev süresini iki yıl uzattı. Bir sonraki oylama şu anda 13 Kasım 2024 olarak belirlendi.

Bu noktaya nasıl gelindi?

Somaliland'ın Somali'nin ayrı bir bölgesi olarak tarihi 19. yüzyılın sonlarına kadar uzanıyor. Bölge, İtalyan yönetimi altında olan bugünkü Somali'nin geri kalanıyla birleştiği 1960 yılına kadar İngiliz himayesindeydi. Birleşme, Somaliland'daki pek çok kişinin ülkenin güneyinde gücün merkezileşmesini reddetmesiyle erken dönemde zorluklarla karşılaştı.

Somaliland'da 1980'lerde, 1969'da iktidarı ele geçiren Başkan Siad Barre'nin askeri cuntasına karşı Somali Ulusal Hareketi (SNM) adlı bir isyancı grup ortaya çıktı. Ocak 1991'de SNM ve diğer isyancı gruplar, güçleri on binlerce Somalilandlıyı öldüren ve bölgenin altyapısının çoğunu tahrip eden Barre'yi devirdi. SNM, başka bir milis grubu tarafından yönetilen geçici hükümeti tanımayı reddetti ve Mayıs ayında başkenti Hargeisa şehri olmak üzere Somaliland'ın bağımsızlığını ilan etti.

Delegelerin Somaliland için yeni bir anayasa hazırlaması on yıl sürdü ve seçmenler 2001 yılında bunu ezici bir çoğunlukla onayladı. Referandum, önde gelen klanlar arasındaki güç paylaşımı anlaşmasından çok partili bir demokrasiye geçişe tanıklık etti. Bazı uluslararası gözlemciler barışçıl oylamayı alkışlasa da hiçbir hükümet süreci tanımadı.

Somaliland'ın bağımsızlık davası nedir?

Somaliland hükümeti egemen demokratik bir devletin gerekliliklerinin çoğunu yerine getirdiğini iddia ediyor: Özgür ve adil seçimler düzenliyor, kendi para birimi ve güvenlik güçleri var ve kendi pasaportlarını basıyorlar. Ayrıca bağımsızlık talebinin Afrika Birliği'nin ve selefinin sömürge dönemi sınırlarının korunması gerektiği yönündeki uzun süredir devam eden normuyla tutarlı olduğunu söylüyor. Bazı analistler de Somalilandlıların ağırlıklı olarak İshak klanından geldiğini ve bu nedenle etnik olarak diğer Somalililerden farklı olduğunu belirtiyor.

Bölge, çalkantılı bir bölgede istikrar için yaygın olarak bir "vaha" olarak görülüyor. Demokrasi ve yönetim uzmanı Bronwyn Bruton 2018'de "Somalilandlıların bakış açısına göre, tamamen makul bir argümanları var" dedi.

"Somaliland, on yıllardır düzgün yönetilen bir ülke olmayan Somali'den ayrılmaya çalışıyor."

Demokrasi ve sivil özgürlükler gözlemcisi Freedom House, Somaliland'ın özgürlük endeksini 2023'te 100 üzerinden 44 puanla "kısmen özgür" olarak değerlendirirken, Somali aynı yıl sadece 8 puan aldı. Bu, açık bir şekilde "özgür değil" anlamına geliyor ve dünya genelinde en düşük on dördüncü puan. Ancak Somaliland'ın puanı, parlamentosu 2022 başkanlık seçimlerini ertelediğinde muhalif protestoculara yönelik baskıların ardından son yıllarda düşüş gösterdi.

Somaliland ekonomisi nasıl?

Zayıf bir ekonomi ve dış ticaret ve yatırım için sınırlı fırsatlar, hükümetin yaklaşık dört milyon sakinine hizmet sağlama kapasitesini engelledi. Somaliland'ın gayrisafi yurtiçi hasılası (GSYH) yaklaşık 2 milyar dolar olup, bunun büyük bir kısmını yurtdışında çalışan Somalilandlılardan gelen işçi dövizleri oluşturmaktadır. Bölgede işsizlik oranı özellikle gençler arasında çok yüksek ve yetkililer eğitimli insanların başka yerlerdeki fırsatları değerlendirmek üzere göç etmesiyle ortaya çıkabilecek potansiyel bir "beyin göçü" olgusundan endişe ediyor.

Başlıca ihracatı, komşu Cibuti ve Etiyopya'nın yanı sıra Suudi Arabistan ve Umman gibi Körfez ülkelerine gönderdiği canlı hayvan ve hayvansal ürünlerdir. Yüzlerce dolar olan kişi başına düşen GSYİH, dünyanın en düşüklerinden biridir. Bağımsızlığını kazanması halinde Somaliland bugün dünyanın en yoksul on sekizinci ülkesi olacaktır. Somali ise dünyanın en yoksul beşinci ülkesi.

Bu arada Somaliland uluslararası alanda tanınan bir devlet olmadığı ya da Somali ile uzlaşmadığı sürece Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu'ndan kredi almaya da uygun değil. Cumhurbaşkanı Muse Bihi Abdi, 2017 seçim zaferinden sonra yazdığı bir yazıda, Somaliland'ın uluslararası pazarlardan dışlanmasının "Somaliland'ın karşı karşıya olduğu sosyoekonomik baskıları artırdığını" söyledi ve analistler, verimsiz bir ekonominin onlarca yıllık siyasi ilerlemeyi riske attığını söylüyor.

Somaliland yine de Mogadişu'daki federal hükümetin muhalefetine rağmen kendi yabancı yatırım anlaşmalarını müzakere etti. 2016 yılında, Somaliland için yılda milyonlarca dolar gelir üretmesi beklenen bir ortak girişim olan Berbera Limanı'nı geliştirmek ve yönetmek için BAE'nin bir parçası olan DP World of Dubai ile dönüm noktası niteliğinde bir anlaşma yaptı. Denize çıkışı olmayan Etiyopya da iki yıl sonra liman geliştirme projesine katılarak denize erişimini genişletmeyi hedefledi.

Ocak 2024'te Somaliland, ulusal havayolu şirketi Etiyopya Havayolları'nı resmen tanıması ve kısmen sahiplenmesi karşılığında Etiyopya'ya 12 kilometrelik bir kıyı şeridi ve Berbera'ya ticari ve askeri amaçlarla erişim haklarını elli yıllığına kiralamayı kabul ettiğinde Somali ile başka bir diplomatik tartışma başlattı.

Somali ve Somaliland arasındaki müzakereler ne durumda?

Mogadişu, Somaliland'ın bağımsızlık çağrısını reddetmeye devam ediyor ve büyük uluslararası anlaşmaları müzakere etmeye yönelik tek taraflı girişimlerini şiddetle kınıyor. Bununla birlikte, Somaliland isteklerinde kararlı olmayı sürdürüyor. Aralık 2023'te Somali, komşu Cibuti'nin arabuluculuğunda, aralarındaki anlaşmazlıkları çözmek için Somaliland ile görüşmeleri yeniden başlatmaya hazır olduğunu açıkladı. Ertesi hafta Somaliland, Berbera limanı konusunda Etiyopya ile geçici bir anlaşma yaptı. Anlaşma, bunu yasadışı bir "saldırganlık" eylemi olarak nitelendiren ve Etiyopya büyükelçisini geri çağıran Somali'nin hızlı tepkisine yol açtı.

Uzmanlar, bu anlaşmazlığın ardından Somaliland-Somali görüşmelerinin yeniden başlaması için zaman çizelgesinin belirsizliğini koruduğunu, ancak muhtemelen süresiz olarak erteleneceğini söylüyor.

Somaliland'ın bağımsızlığı için uluslararası destek var mı?

Birçok ülke ayrılıkçı devletin seçimlerini ve ekonomik gelişimini teşvik etse de hiçbiri Somaliland'ı tanımadı. Bazı uzmanlar Etiyopya ve Kenya gibi ülkelerin bu adımı atması için tarihi ve jeopolitik nedenler görürken, diğerleri bunu ilk yapanın Afrika Birliği (AU) olması gerektiğini söylüyor.

Bruton, "Amerika Birleşik Devletleri, BM ve tüm müttefikleri Afrika Birliği'ni kurmak ve onu ahlaki bir otorite olarak konumlandırmak için çok çalıştılar" diyor.

Ancak blok, resmi tanımanın kıtadaki Nijerya'nın Biafra'sı ya da Fas'ın Batı Sahra'sı gibi diğer ayrılıkçı hareketleri de aynı şeyi talep etme konusunda cesaretlendireceğinden korktu. 1963'te kıtasal bir bloğun oluşturulmasından bu yana Afrika'da geniş çapta tanınan sadece iki sınır değişikliği oldu: Eritre'nin 1993 yılında Etiyopya'dan ayrılması ve Güney Sudan'ın 2011 yılında bağımsızlığını kazanması.

Somaliland'ın Ocak 2024'te Etiyopya ile yaptığı geçici liman anlaşmasının ardından ABD, Mısır, Afrika Birliği ve AB gibi birçok ülke ve blok bölgede sükunet ve Somali'nin egemenliğine saygı gösterilmesi çağrısında bulundu.

Somaliland'ın stratejik önemi nedir?

Somaliland, Aden Körfezi boyunca, dünya deniz taşımacılığının neredeyse üçte birinin geçtiği önemli bir deniz yolu olan Bab al-Mandeb Boğazı'nın girişine yakın bir konumda yer almaktadır. Kıyı şeridi, onu ve komşuları Eritre ile Cibuti'yi deniz erişimi ve bölgede denizcilik varlığı arayışında olan yabancı hükümetler için cazip ortaklar haline getirmiştir.

Cibuti yabancı askeri üsler için bir merkez haline geldi; Çin, Fransa, İtalya, Japonya ve Amerika Birleşik Devletleri'nin ülkede tesisleri bulunuyor. Çin, Rusya ve BAE gibi büyük yabancı güçler de Eritre'ye giderek daha fazla ilgi göstermeye başladı.

Ancak Somaliland, tartışmalı liman yatırım anlaşmalarında da görüldüğü üzere, geniş bir uluslararası tanınma ya da Somali ile bir uzlaşma olmaksızın bu tür ilişkiler kurmak için mücadele etmeye devam edecektir.

Diplomasi, Somali'nin Eş Şebab grubuna karşı devam eden savaşının yanı sıra daha geniş Afrika Boynuzu bölgesinde kötüleşen güvenlik ve istikrar nedeniyle de karmaşık hale gelecektir. ABD'nin Afrika Boynuzu özel temsilcisi, anlaşmanın Eş Şebab tarafından bölgesel güvenliği baltalamak üzere yeni katılımlar sağlamak için silah olarak kullanıldığını söyledi.

Yakındaki Sudan ve Etiyopya gibi ülkeler de yayılma etkileri olan iç çatışmalar yaşıyor ve bölge, şiddetli açlığa neden olan tarihi kuraklıklar ve şiddetli seller de dahil olmak üzere iklim felaketleriyle boğuşuyor.

Uzmanlar ayrıca Berbera liman anlaşmasının Etiyopya, Mısır ve Sudan arasında Mavi Nil Nehri üzerindeki Büyük Etiyopya Rönesans Barajı'nın inşası konusundaki tartışmaları tırmandırmasından endişe duyuyor.

Yakın zamanda patlak veren İsrail ve Filistinli grup Hamas arasındaki savaşın ortasında, Yemen'deki İran destekli Husiler de Kızıldeniz'deki gemilere saldırılar düzenleyerek bölgeye başka bir istikrarsızlık katmanı ekledi.

Council on Foreign Relations için kaleme alınan bu içerik Mepa News okurları için Türkçeleştirilmiştir. Yazıda yer alan ifadeler Mepa News'in editöryel politikasını yansıtmayabilir.