Tacik-Kırgız çatışmasının arka planı ve Fergana Vadisi sorunu

Tacikistan ile Kırgızistan arasında 28 Nisan'dan 1 Mayıs'a kadar süren kanlı çarpışmalar gözleri bölgeye dikerken çatışmanın altında yatan sebeplere dair merakı artırdı.

Orta Asya'nın bu iki komşu ülkesi 19. yüzyılda Rus Çarlığı tarafından işgal edildi ve sömürgeleştirildi.

1917 Devrimi ile Rusya'da çarlığın yerini Sovyetler Birliği'nin almasıyla, zamanla Kırgızistan ve Tacikistan bu birliğe bağlı iki Sovyet cumhuriyeti oldu. 

Fakat sınırları çizilirken diğer pek çok Sovyet cumhuriyetinin sınırlarının çiziminde de olduğu gibi girift, ekslavlı (bir devletin başka bir devlet tarafından kendisiyle bağlantısı kesilmiş toprağı), aynı etnik grubu başka ülkelere bölen, önemli kaynaklı bölgelerin sınır bölgelerinde tartışmalı bırakıldığı bir yol izlendi.

Fergana Vadisi ve batısına uzanan bölgede Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan sınırı

Bu yolla Sovyetler Birliği, Rus olmayan tebası arasında sorunları canlı tutup gelecekte de daimi olarak bu kontrollü kaos ortamlarına müdahil olarak kendi nüfuz alanını korumayı hedefledi.

19. yüzyıldan itibaren Rus işgaline karşı Orta Asya'da en önemli direniş odaklarından olan, çevresine göre zengin yer altı ve su kaynaklarıyla dikkat çeken Fergana Vadisi de, bu amaca yönelik bölünerek bölge halkının Ruslar yerine birbiriyle uğraşması hedeflendi.

Fergana Vadisi

Sovyetler Birliği sonrası Tacikistan ve Kırgızistan

1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla Tacikistan ve Kırgızistan bağımsız olmuş, sınırları ayrılmıştı. Bağımsızlıkla beraber Kırgızistan'ın güneybatısındaki Batken ilinin Tacikistan ile sınırı iki ülke arasında sorunlara yol açmaya başlamıştı. Aksu Nehri üzerinde 1970-1974 döneminde inşa edilen barajın elektriğinin ve suyunun paylaşımına dayanan bu çekişme, bölüşme anlaşmasıyla çözülmeye çalışılmıştı.

Bunun ötesinde sınırın bazı yolları birden fazla kesip ulaşıma zorluk çıkarması da 1990'lı yıllardan beri iki ülke ilişkilerini geren, toprak takasını gündemde tutan bir sebepti.

İki ülke de bağımsızlık sonrasında Sovyetler Birliği yönetiminde yer almış yerel Komünist politikacıların diktatörlüğüne düşmüştü. 1992'de Tacikistan'da halkın bu yönetime karşı isyanıyla 1997'ye kadar sürecek olan Tacikistan İç Savaşı yaşanmıştı.

İslamcıların öncülük ettiği bu halk isyanı karşısında Tacikistan'daki yerel Komünist yönetimin düşmesi ihtimali ortaya çıkınca yerel Komünist idarenin de onayıyla Rusya Tacikistan'ı işgal etmiş, halka yönelik bazı bölgelerde daha da çok yoğunlaşan katliamlar yapılmıştı. Bu süreçte Kırgızistan da Rus işgaline ve Tacikistan yönetiminin kendi halkına verdiği savaşa destek olmuştu.

İlerleyen dönemde Tacikistan da Kırgızistan da Çin'in öncülüğünde kurulan ve Rusya'nın da üye olduğu Şangay İşbirliği Örgütü'ne üye oldu.

Fergana Vadisi'nin Çin'in batı yönüne karayoluna ulaşımında stratejik büyük önemi olduğundan Çin Kırgızistan ve Tacikistan üzerinde nüfuz kurmaya önem verdi. 2000'li yıllardan itibaren Rusya ve Çin'in bu iki stratejik ülke üzerinde anlaşmalı ve koordineli bir nüfuz yarışına girmesi, Rusya'nın da Çin'in de Kırgızistan ve Tacikistan arasında anlaşmalı ve koordineli bir rekabete girmesi dikkat çekiyor.

2021 çatışmaları

2021'de Tacikistan-Kırgızistan arasındaki baraj üzerinden elektrik ve su paylaşımı, sınırlarla kesilen yollar problemi yeniden gündeme geldi. Yükselen tansiyon 28 Nisan'da Kırgızistan'ın Batken ilinin ağırlıklı olarak Leylek ilçesinde Tacikistan güçlerinin Kırgızistan topraklarına girmesiyle patlak verdi.

Bazı Kırgız köyleri Tacik askerlerince yakıldı, 33 bin Kırgız korkuyla ülkenin iç kesimlerine yöneldi. Çatışmalar bölgede "hegemonik kontrollü kaos" politikası güden Rusya'nın müdahelesiyle sona erdi. Ölü sayılarına ilişkin açıklamalar güvenilir bulunmasa da çoğu sivil 19 Tacik ve 36 Kırgız'ın hayatını kaybettiği belirtiliyor.

Çatışmalar şimdilik dursa da iki taraf arasında artan düşmanlığın yeni bir çatışmaya gebe olabileceği tahmin ediliyor. Stratejik önemi büyük bu iki ülke arasında Çin ve Rusya'nın planlarının sürmesi bekleniyor.

Kaynak: Mepa News