Çoğu Tacikistan’ın fakir genç erkeklerinden olan kimseler acımasız bir şekilde hizmete alındı ve ülke savunmasının ilk hattını oluşturuyorlar.

Ağustos’ta Taliban’ın Kabil’i ele geçirmesinden sonra, Tacikistan kavgacı bir çizgiyi benimsedi: Cumhurbaşkanı İmamali Rahman, Kabil’deki hükümetin kademelerinde daha fazla etnik Tacik’i içermesini talep etti.

Ya da başka bir şey mi?

Tacikistan, ordusu hakkında pek az bilgi neşretmekte, ancak askere alım konusundaki bu şiddetli tavır, bu eski izole ve yolsuzlaşmış Sovyet cumhuriyetinin savaşa hazır bir ordusu olduğuna dair bir izlenim vermiyor. 30 yıllık bağımsızlığı süresince ülke hiçbir zaman profesyonel bir savaş gücü oluşturmadı, 1400 kilometrelik Afganistan hududunu korumak için çoğunlukla yeterli bir şekilde desteklenmeyen zorunlu askerlere sırtını dayadı. Rusya, Tacikistan’a bir saldırı gerçekleştiğinde ona yardım etmek için teoride hazırda bekliyor ama Moskova’nın müttefiklerinin yardım taleplerini göz ardı etmek gibi bir huyu var.

Zorunlu askerlik

Sonbahar, Tacikistan’da askerlik mevsimidir. Genç erkekler zorla hizmete alınmaktan kaçınmak için saklanırlar veya ülkeyi terk ederler.

20 yaşındaki Tokhir Nadzhmiddinov, Rusya’da, St. Petersburg’da bir üçüncü sınıf öğrencisi. Her ne kadar Duşanbe'ye ziyaret etmek için dönmek istese de yakalanıp zorla orduya alınma korkusuyla bundan  kaçınıyor.

“Eve gidersem okula yeniden dönüp dönemeyeceğim kesin değil.” şeklinde açıklıyor Nadzhmiddinov.

Önceden Sovyetler Birliği’nde yuvarlama bir şekilde toplamak olarak tercüme edilen oblava, sivil elbiselerdeki kişilerin şehirleri dolaşıp askerlik yaşındaki genç erkekleri kaçırdıkları bir uygulamaydı. Gençleri bir arabaya zorla atıp zorunlu askerlik için onları askeri birimlere götürürlerdi.

Duşanbe’deki bir sivil toplum örgütü olan İnsan Hakları Ofisi’nin başı Dilrabo Samadova, bu baskınların hukuki olmadığını belirtiyor ama askere alma memurları hükümetin ilkbaharda 8 bin, sonbaharda 8 bin erkek şeklindeki askere alma kotasını yine de yerine getiriyor. (Hükümet, ordunun toplam büyüklüğüne dair rakamları yayınlamıyor.)

Samadova, Eurasianet’e “Kanunda 'toplama' şeklinde bir ıstılah yok. Sokakta insanları yakalamak bir memurun yetkisini kötüye kullanmasıdır. Bu insan çalmaktır.” şeklinde beyanda bulundu.

17 ile 27 yaş arasındaki erkekler iki sene hizmet etmek zorunda. Hizmetlerine karşılık, her ay 2-3 dolar elde ediyorlar. Muafiyetler, sağlık sorunları için ve ailesinin tek varisi olan erkekler için söz konusu. Geçen yıldan itibaren genç erkeklerin askerlik hizmetini yerine getirmeden ülkeyi terk etmesi yasaklandı.

Aktarılan bilgilere göre bu acımasız bir durum. Çokça yetersiz erzak ve hastalık hikayesi mevcut. Bir Sovyet dönemi uygulaması olan devrecilik "dedovshchina" hâlâ yaygın.

Varlıklı ve sağlam ilişkileri olanlar ise rüşvet ile hizmetten kurtuluyorlar.

2021 tipik bir yıl olmakta: Her sene askerliğe çağrı olduğunda sosyal ağlarda sivil kıyafetli kişilerin genç erkekleri zorla arabaya bindirdikleri videolar ortaya çıkıyor. Yoldan geçenler bu duruma o kadar alışkınlar ki çoğu yakından bakmadan bile ne olduğunu biliyor.

Sürgündeki Tacik gazete Bomdod’un haberine göre geçen ay, ertesi gün Taşkent’teki bir uluslararası sambo yarışmasında Tacikistan’ı temsil etmesi beklenen atlet Bobokhon Mirzozoda, evinde tutuklanıp askere alındı.

Mirzozoda’nın hatası şuydu: Haberlere göre, yurtdışında Tacik bayrağını temsil etmek üzere olduğu askere alma memurları tarafından keşfedildiğinde serbest bırakılacağını zannederek rüşvet ödememişti. Şimdi ise durumu bilinmekte, askerlik hizmetinde bulunmaktan başka yapabileceği pek bir şey de yok.

Bu gibi onlarca hikaye her sene ortaya çıkıyor.

22 yaşındaki Shakhboz Gadoyev, milli televizyonda çalışmaya başlamak için Duşabe’ye henüz gelmişti ki 7 Ekim’de başkentte göz altına alındı.

Kız kardeşi Shakhnoza, ailenin tek geçim kaynağı olan Shakhboz’un bir paket gibi sarılıp arabaya alındığını söylüyor. Her kapıyı çalmasına ragmen hiçbir hükümet memuru durumlarına önem göstermemiş. Nerelerde olduğunu öğrenmek iki hafta sürmüş. Onun yokluğunda ailesinin nasıl geçineceğini kız kardeşi de bilmiyor ama en çok korktuğu da rahatsız edilmek.

Askerde insan hakları ihlalleri

İnsan Hakları Ofisi’nden Dilrabo Samadova’nın söylediğine göre askere alınanlar çoğunlukla evlerinden uzakta hizmet verdikleri için kendilerine ziyaretçi gelmesine izin verilmiyor ve bir telefona erişmeleri de yasak. Sadece birisi ölene kadar veya ciddi şekilde yaralanana kadar istismar hakkında küçük haberler çıkıyor.

Üç yıl önce hizmetini tamamlayan Rustam, tacizin keskin bir içtimai hiyerarşinin altında organize edildiğini açıklıyor. Yeni askere alınanlar “ruh” (duh) olarak adlandırılıyor, tezkereden önce “dede” (ded) ismini alıyorlar. Sadece komutanlar dedeleri dövebiliyor, onlar da karşılığında bunun hıncını ruhlardan çıkarıyor.

Rustam, bir komutanın şakasına gülmesini hatırlatarak Eurasianet’e şöyle söylüyor: “Kural olarak ruhların gülmesi yasaktır. Beni saçlarımdan tuttu ve yerden bir metre kadar yukarı kaldırdı. Derimin kafatasımdan ayrıldığını zannettim.” (Eurasianet, kendisini cezadan korumak için Rustam'ın soyadını saklıyor).

Tamamen dışlanmış bir muhalefet olan Tacikistan Sosyal Demokratik Partisi’nin başkan vekili ve bir hukukçu olan Shokirjon Khakimov, tacizin ve kötü muamelenin sadece gençleri hizmetten vazgeçirdiğine değil, ülkenin savunmasını da zayıflattığına inanıyor.

Khakimov şöyle söylüyor: “Tüm bunlar bizim muharebe kabiliyetimize ve hazırlığımıza etki ediyor. Bunun neticesinde ülke dış tehditlere ve tehlikelere karşı yeterli direnci sağlayamayabilir.”

Yıllardır insan hakları savunucuları, ailelerin rüşvet yerine resmi bir yolla çocuklarının askerlikten muaf olması için ödeme yapabilecekleri bir kanun için görüşmeler yapmakta. Buradaki fikir, ödemelerin sistemleşmesiyle, paranın komutanların cepleri yerine askerlere daha iyi davranılması için devlete aktarılması.

Bu Temmuz’da hükümet, 2 bin 200 doların biraz üzerindeki bir ödemeyle, bir aylık alternatif bir bedelli askerlik hizmeti oluşturmak hususunda anlaştı. (Tacikistan’daki ortalama aylık gelir yaklaşık 120 dolar kadar.)

Savunma Bakanlığı, ödemelerin acemi askerlerin daha iyi hayat şartlarına sahip olması için harcanacağını beyan etti. Ancak bedelli askerliği savunan isimlerden olan hukukçu Navruz Odinaev, Eurasianet’e bunun gerçekleşmediğini söyledi.

Bu arada, sıradan askerlerden oluşan Taliban güçleri, sınır boyunca konuşlanmış sıska Tacik askerleriyle karşılaştırıldığında elit birliklere benziyor. Duşanbe, bölgede böylesine mühim bir değişimin yaşandığı bir zamanda ülkenin savunmasını riske atıyor gibi görünüyor.

Samadova şöyle ifade ediyor: “Profesyonel orduya geçmemiz gerek. Zorla askere alınan ve sonra da emirleri yerine getirmeleri için dövülen acemi askerlerin nasıl kullanışlı olacağını anlamıyorum.”

Kamila Ibragimova* tarafından kaleme alınan ve eurasia.net'te yayınlanan bu değerlendirme Mepa News okurları için tercüme edilmiştir.

Değerlendirmede yer alan ifadeler yazarın kendi görüşleridir ve Mepa News'in editöryel politikasını yansıtmayabilir.

* Eurasia.net, Tacik asıllı yazarın güvenliği için gerçek ismine yer vermemiştir.