Analiz | Ukrayna işgali özelinde Rusya'nın küresel dış politikasının ana hatları

Hanna Notte, Michael Kimmage | War on the Rocks

George Kennan 1947'de "Amerika Birleşik Devletleri'nin Sovyetler Birliği'ne yönelik politikasının ana unsurunun, Rusya'nın yayılmacı eğilimlerinin uzun vadeli, sabırlı ama kararlı ve dikkatli bir şekilde kontrol altına alınması olması gerektiği açıktır" diye yazmıştı. Kennan bu ünlü cümleyi kurarken aklında sadece Avrupa yoktu: Asya ve Orta Doğu, Soğuk Savaş'ın ilk dönemlerindeki çekişmenin katalizörleriydi. Sovyetlerin yayılmacı eğilimleri komünizmin evrensel hakimiyetinden ve Avrupa, Asya ve Orta Doğu'da etkin olan Rus imparatorluğunun mirasından kaynaklanıyordu. 2024 yılında, Rusya'nın yayılmacı eğilimleri bir kez daha kanıtlanmışken, Kennan'ın düşüncesinin küresel itici gücü, ABD politikasının çevreleme fikri etrafında toplanması yönündeki tavsiyesi kadar belirgindir.

Rusya'nın 2022'deki Ukrayna işgali, ABD ve müttefiklerinin uluslararası kuralları yazmadığını kanıtlamak içindi. Liberal uluslararası düzenin kalbi olan Avrupa'da bu noktayı kanıtlamak, küresel olarak Batı sonrası bir düzenin ortaya çıkışını hızlandırmak demektir. Rusya tüm dış politikasını uzun bir mücadelenin ihtiyaçlarına göre yeniden düzenledi. Rusya 2022'den önce de Batılı olmayan ülkelerle ticari ve siyasi ilişkilerini genişletiyor ve uluslararası platformlarda Batılı muhataplarıyla mücadele ediyordu. Rusya, 2022'den bu yana, her fırsatta doğaçlama yaparken, önceden var olan bu eğilim çizgilerini önemli ölçüde genişletti.

Rusya'nın küresel dış politikasının dört ayağı kendini koruma, bölümlere ayırma, parçalanma ve entegrasyondur. Rusya, ekonomisi ve savunma girişimleri için yaşam hatlarını güvence altına alırken, Suriye ve Sahel'de başarılı, Güney Kafkasya'da ise daha az başarılı olmak üzere Avrupa dışındaki askeri nüfuzunu korumaya çalışıyor. Rusya, bir dizi politika konusunda Batılı devletlerle ayrışmayı terk etti. Bir söylemler savaşı yürüten, eski çok taraflı kurumları tıkayan ve uluslararası finansın dolarsızlaştırılması için bastıran diplomatik olarak hiperaktif bir Rusya, mevcut uluslararası düzeni parçalamaya çalıştı. Rusya ayrıca Batılı devletleri dışlayan gruplara (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika'dan oluşan BRICS ittifakı gibi) ortaklarını entegre etmekte ve açıkça Batı karşıtı olan ittifaklarla (yeni Sahel Ülkeleri İttifakı gibi) çalışmaktadır.

Rusya'nın bu dört alanda kaydettiği ilerleme, savaşta üstünlük sağlamasına ve Rus ekonomisini Batılı olmayan bir temele oturtmasına yetecek kadar büyüktür. Rusya'nın başarıları sadece bir uyanıklık meselesi değildir: Kremlin, Batı'nın küresel kamuoyunu bir araya getirme konusundaki pek çok hatasından yararlanmıştır. Aynı zamanda, Rusya'nın yeniden şekillenen dış politikası Kremlin için maliyet ve riskler yaratmaktadır. Rusya için pek çok şey savaşa bağlı. Ukrayna'da kazanılacak zafer, Rusya'nın zorlu rakiplerini bertaraf edebilecek bağımsız bir küresel aktör olduğunu kanıtlayacaktır. Savaşın sürüncemede kalması ya da Ukrayna'nın ilerlemesi halinde Rusya'nın aşırı Batı karşıtlığı dar görüşlü, kazaya meyilli ve kendi kendini yenilgiye uğratan bir hal almaya başlayabilir.

Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupalı müttefikleri küresel Rusya'ya çok parçalı bir çevreleme stratejisi ile karşılık vermelidir. Görevlerden biri analitiktir: Rusya'nın küresel dış politikasındaki noktaları birleştirmek. Bir diğeri ise Rusya ile seçici bir şekilde - özellikle kötü niyetli faaliyetlerinin olduğu yerlerde - karşı karşıya gelmektir. Üçüncüsü ise kendi küresel erişimini olumlu bir şekilde tanımlamak ve bunu sadece Rusya'ya (ya da Çin'e) karşı varsayılan bir strateji olarak görmemektir. En önemlisi de ABD, Rusya'nın Avrupa savaşı hedeflerini boşa çıkarmak için Ukrayna'ya yardım etmelidir. Bu amaçlar Rusya'nın küresel hedeflerinin merkezinde yer almaktadır.

Kendini koruma

Batı, 2022'de Rusya'yı caydırmak için piyasalar üzerine bahis oynamıştı. Finans, teknolojik yenilik ve ticaret dünyasındaki kendi merkeziyetçiliğine güvenmiş ve büyük yaptırım tehdidinin Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'i dizginleyeceğini ummuştu. Savaş başladığında Batı, Rusya'nın yaptırımlardan o kadar zarar göreceğine bahse girdi ki ya savaş makinesi bozulacak ya da hayal kırıklığına uğramış bir halk Putin'in hırslarını dizginleyecekti. Yılmayan bir Rusya, Çin ile zaten güçlü olan ilişkilerini ve Asya, Afrika, Orta Doğu ve Latin Amerika'daki diğer birçok ikili bağını kullanarak ekonomisi ve askeri makinesi için yaşam hatlarını korudu. Rusya enerji kaynakları için Asya'da pazarlar, İran ve Kuzey Kore'de ise güvenilir silah kaynakları buldu. Türkiye, Orta Asya ve Güney Kafkasya, yaptırım uygulanan malların Rusya'ya "dolambaçlı ticareti" için kanallar olarak ortaya çıktı.

Putin için Rusya'nın Batı'dan ekonomik olarak kopması savaşın getirdiği bir fırsat maliyeti olmasa gerek. Bu, savaşın stratejik hedeflerinden biri olabilir. 1990'larda Rusya'nın Batı'ya olan derin bağımlılığı dış politikasını sınırlıyordu. Rusya kredi ve yatırım için Batı'ya bağımlı olduğundan, dönemin Devlet Başkanı Boris Yeltsin NATO'nun genişlemesini durdurmak için hiçbir şey yapamadı. 2014'te ve 2022'de Rusya ekonomisinin Batı'nın yaptırımlarına dayanabileceğini gösteren Putin, Batı'nın gelecekteki yaptırımlarının etkisini azaltarak kendisi için bir erdem döngüsü oluşturdu. Rusya'nın, genellikle teknolojik açıdan geri kalmış ülkeler olarak görülen İran ve Kuzey Kore'ye giderek daha fazla bel bağlaması, Ukrayna karşısında gerçek zamanlı avantajlar elde etmesini sağladı.

Ukrayna'ya kaynak akıtırken Rusya başka yerlerde de yerinde durmadı. Suriye'de Rus birlikleri Şubat 2022'den sonra birçok mevziyi ortakları İran'a bağlı gruplara bıraktı. Aynı zamanda Moskova, Suriye'nin Arap devletleri ve Türkiye ile normalleşmesi için bastırdı ve Rusya'nın kendisinin sağlayamadığı yeniden inşa fonunu Suriye'ye çekmeyi umdu. Her iki önlem de Rusya'nın nüfuzunu korumayı amaçlıyor. Rusya Afrika'da da benzer şekilde, son olarak Wagner özel askeri şirketini yeniden yapılandırarak ve Savunma Bakanlığı'nın sıkı bir kontrol altında tuttuğu Afrika Kolordusu'na dönüştürerek gücünü korumayı başardı. Sadece Rusya'nın sözde müttefiki Ermenistan'ın etnik Ermenilerin Dağlık Karabağ'dan zorla göç ettirilmesinin yasını tuttuğu Güney Kafkasya'da, Ukrayna'daki savaş Rusya'nın askeri gücünü gözle görülür bir şekilde azalttı.

Bölümlere ayırma

2022'den önce Rusya'nın Batı ile ilişkilerinde bölümlere ayırma zaten tehlikede olan bir uygulamaydı. Rusya'nın Kırım'ı ilhak etmesinin ardından ABD, Rusya'yı cezalandırmak ve Rus dış politikasında bir değişikliğe yol açmak için bir dizi konuda Rusya ile işbirliğini askıya almıştı. Yine de Moskova ve Batı başkentleri, nükleer silahların kontrolü, Kuzey Kutbu ya da Suriye'ye çok ihtiyaç duyulan insani yardımı ulaştırmanın yolları hakkında konuşmaya devam ederek, kritik çıkar alanlarını karşılıklı şikayetlerinden izole etmeyi başardılar.

2022 savaşıyla birlikte Rusya çok daha kararlı hale geldi. Moskova, Yeni Stratejik Silahların Azaltılması (New START) Anlaşmasına katılımını askıya aldı ve Joseph Biden yönetiminin nükleer silahların kontrolü konusundaki görüşmeleri yeniden başlatmak için yaptığı birçok teklifi reddetti. Rusya bununla birkaç sinyal göndermiş oluyor: Rusya ile Batı arasında savaş durumuna benzer bir durumun söz konusu olduğu; Rusya'nın herhangi bir konuda geri adım atmasının diğer konularda kendisini zayıflatmak anlamına gelebileceği; ve Ukrayna'daki savaşı kazanmanın silahların kontrolü, iklim değişikliği ya da Kuzey Kutbu konusunda işbirliğinin Rusya'ya sağlayabileceği değerin çok üzerinde bir öncelik olduğu.

Putin'in Batı ile herhangi bir işbirliği gündemini bir kenara bırakma isteği Rusya'nın kendisi için de tehlikeler yaratıyor. Silahların kontrolü, iklim değişikliği için küresel normların belirlenmesinden bahsetmiyorum bile, Rusya'yı daha güvenli kılan ve Rusların yaşam kalitesini artıran bir çabadır. (Nükleer silaha yakın) İran ve (nükleer silah sahibi) Kuzey Kore'yi cesaretlendiren Kremlin, bu ülkelerin sonsuza kadar Moskova'ya dost rejimler tarafından yönetileceğinden emin olamaz.

Orta ölçekli bir ekonomiye sahip olan Rusya, kendi politikalarının da körükleyebileceği çok kutuplu bir nükleer silahlanma yarışında rekabet edebilecek sonsuz kaynaklara sahip değildir. Tıpkı bir zamanlar Rusya ile Batı arasındaki çatışmaların bölümlere ayrılması gibi, Batı ile küresel bir tırmanma Rusya'ya karşı geri tepebilir. Örneğin Orta Doğu'daki mevcut gerilimler kapsamlı bir savaşın fitilini ateşlerse, Rusya Suriye'deki varlığını korumakta zorlanacaktır.

Parçalanma

Dışişleri Bakanı Yevgeniy Primakov'un 1990'ların ortalarında "çok kutupluluğu" kutladığı günden bu yana, Soğuk Savaş sonrası Rusya Batı'nın küresel hakimiyetine karşı çıkmaktadır. Rusya, 2022 işgaline giden yıllarda mevcut çok taraflı kurum ve rejimlere verdiği desteği azaltmıştı. Rusya'nın Batı hegemonyasına yönelik aşağılayıcı bir göndermesi olan "kurallara dayalı uluslararası düzen"in işlevsiz olduğu söylemini yaydı. Rus diplomatlar yıllarca Batılı devletlerin Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü gibi örgütlerde kuralları esnettiğinden yakındı.

2022'den bu yana Rusya çıtayı yükseltti. Moskova, Batı'ya karşı küresel hoşnutsuzluğu akıllıca kullandı. Rusya, Batı'nın çok eski zamanlardan beri egemen ülkeleri işgal ettiğini ve haritayı yeniden çizdiğini savunarak Ukrayna'ya karşı yürüttüğü savaşa yönelik eleştirilerin yönünü değiştirdi. Hamas'ın 7 Ekim'de İsrail'e yönelik saldırısı ve sonrasında yaşananlar Moskova'ya yeni ikna araçları sağladı. Batı İsrail'in Gazze saldırısını desteklerken Rusya kenardan izliyor. Rusya olsun ya da olmasın, küresel çapta yayılacak bir öfkeyi büyütebilir. Bir planı olmayan Rusya, Batı'nın sıkıntıları nerede ve ne zaman ortaya çıkarsa çıksın hemen müdahale ediyor.

Rusya aynı zamanda çok taraflı kurumlarda da daha engelleyici olmaya başladı. Rus diplomatlar, BM kurumlarında artan hırçınlığın ortasında, Batı destekli kararlarla rekabet etmek ve prosedürel aksaklıklara neden olmak için metinleri masaya yatırarak felce neden olma konusunda yaratıcı davrandılar. Bir yetkiliye göre Rus diplomatlar BM kural kitabını "sanki yastıklarının altında uyuyorlarmış gibi" kullandılar. BM Güvenlik Konseyi'nde, Rusya ve Batılı devletler arasında 2022'de hala devam eden kırılgan barış ortamı da zamanla daha istikrarsız hale geldi. Bu felçten sadece Rusya sorumlu tutulamaz: Batılı diplomatlar, Ukrayna konusunda Rusya ile yaşadıkları sıkıntıları her foruma taşıyarak Küresel Güney'deki muhataplarını yabancılaştırdı. İşgal sonrası Batılı devletlerin Küresel Güney'den Ukrayna konusundaki tutumlarına uymalarını talep etmeleri olağanüstü bir şekilde geri tepti.

Son olarak, Rusya'nın Batı liderliğindeki uluslararası sistemleri parçalama niyeti uluslararası finansı da kapsamaktadır. Batı'nın benzeri görülmemiş yaptırımlarına maruz kalan ve Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication'ın finansal mesajlaşma altyapısından kopan Rusya, dolarsızlaştırma fikrini benimsedi, ancak Rusya'nın yuan ve rupiye olan bağımlılığı sorunlarla birlikte geldi. Kremlin BRICS'in tek bir para birimine doğru ilerlemesini hayal ederken, pratik engeller devam ediyor ve Rusya diğer ülkeleri ABD dolarını devre dışı bırakmaya ikna edemedi. Bu noktada, Rusya'nın parçalanma yönündeki çabaları şimdiye kadar çok az ilerleme kaydetti.

Entegrasyon

Rusya'nın küresel projeleri arasında en kafa karıştırıcı olanı Batılı olmayan ortaklık ve bağlılık yapılarının entegrasyonudur. Moskova hem BRICS'i hem de Şangay İşbirliği Örgütü'nü genişletmek için çalışarak Rus diplomatların "küresel çoğunluk" olarak adlandırdığı kesim arasında artan entegrasyonu destekledi. Yakın zamanda genişleyen BRICS'in başkanı olan Rusya, bu yıl Nizhny Novgorod'da bir bakanlar toplantısı ve Kazan'da bir zirve de dahil olmak üzere 200'den fazla etkinliğe ev sahipliği yapmayı planlıyor.

Moskova ayrıca entegrasyonun daha az kurumsallaşmış biçimlerini de araştırıyor. Rusya'nın emriyle Batı'ya düşman olan devletler arasında sinerjiler ortaya çıkıyor. Rusya'nın müttefiki Belarus ve İran savunma işbirliklerini güçlendiriyor. Bu bahar Rusya, Çin ve İran ile rutin ortak deniz tatbikatları gerçekleştirecek ve Çin ve Kuzey Kore ile de benzer üçlü tatbikatlar önerdi. Çin, İran, Kuzey Kore ve Rusya, kesişen kriz ve savaş bölgelerinde Amerikan Gulliver'ini bağlamaya çalışıyor. Senkronizasyonun önceden planlanmış olması gerekmiyor ama şimdiden kümülatif bir etki yaratmaya başladı. Amerika Birleşik Devletleri Asya, Avrupa ve Orta Doğu'da eş zamanlı güvenlik krizleri ihtimaliyle karşı karşıya.

Askeri diktatörlüklere doğru kaymaya devam eden Sahel bölgesinde Burkina Faso, Mali ve Nijer sonbaharda üçlü bir karşılıklı savunma anlaşması imzaladı. Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu'ndan birlikte ayrıldıkları bir dönemde Moskova, Sahel Devletleri İttifakı ile işbirliğini geliştirmeye ilgi duyduğunun sinyalini verdi. Mali'deki son savaş başarılarının ardından Afrika Kolordusu Burkina Faso'ya davet edildi ve Nijer'de de ortaya çıkabilir. Kendisini terörle mücadele konusunda ciddi tek dış güç olarak göstermeyi başaran Rusya, yeni bir ortaklar ekseni yaratıyor.

Evine daha yakın olan Rusya'nın entegrasyon projeleri ise iflas etmiş durumda. Rusya, 1992 yılında kurulan ve eski Sovyet devletlerinden oluşan bir askeri ittifak olan Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü'nde on yıllardır lider güç konumundaydı. Ocak 2022'de, Kazakistan'daki protestoların ortasında rejimi koruma operasyonunu başarıyla gerçekleştirdiğinde ilgi odağı olan antlaşma, Ukrayna'nın işgalinden bu yana etkileyici olamadı. Üyeleri Kırgızistan ve Tacikistan Eylül 2022'de uzun süredir devam eden sınır anlaşmazlıklarını yeniden alevlendirdiğinde, Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü arabuluculuk yapamadı.

Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki çatışmada da sessiz bir rol oynadı. Sinirlenen Ermeni hükümeti sonunda silah almak için Fransa ve Hindistan'a başvurdu ve ABD ile ortak askeri tatbikatlar düzenledi. Ekonomik alanda Rusya'nın bölgesel entegrasyon çabaları biraz daha iyi bir performans gösterdi. Rusya'nın dolambaçlı ticaretinin geliştiği bir dönemde, Rusya, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan ve Ermenistan arasında ortak bir pazar oluşturmak üzere tasarlanan Avrasya Ekonomik Birliği, Şubat 2022'den sonra iş dünyası elitlerinin yeniden bir araya gelmesine tanık oldu.

Bilanço analizi

Rusya Kiev'i ele geçiremeyip 2022'nin sonlarında doğu ve güney Ukrayna'da geri püskürtüldüğünde, Rus dış politikası için düşük beklentiler belirginleşti. ABD yönetimi Rusya'nın "stratejik yenilgisini" Ukrayna politikasının son durumu olarak tanımladı. Bu iyimserlik, sadece Ukrayna topraklarında giderek Rusya'nın lehine olmaya başlayan askeri yapılanmalar için değil, aynı zamanda Rusya'nın yeniden tasarladığı devlet politikası için de erken bir adımdı. Rusya, savaşın ekonomi politiğinde, kendisini Amerikan Golyat'ına karşı koyan bir Davut olarak göstermede ustalaşırken, şimdiye kadar Avrupa dışında maliyetli hatalara karışmaktan kaçındı.

Rusya'nın dış politikası için açık soru, küresel hedeflerinin tutarlı olup olmadığıdır. Ufukta Rus ekonomisi için tehlikeler belirse de bu hedefler Rusya için sürdürülebilir. Ancak Rusya'nın doğaçlama fırsatçılığı ona çeviklik kazandırsa da, aynı zamanda sanki Rus dış politikası savaş için değil de daha geniş bir dizi politika hedefi için varmış gibi belli bir nihilizme de işaret ediyor. Bu nihilizm en çok Rusya'nın neredeyse saplantılı Batı karşıtlığında kendini gösteriyor; bu karşıtlık küresel olarak her zaman revaçta olsa da üzerine gerçekten sağlam bir şey inşa edilemeyecek kadar soyut ve boş bir pozisyon. Aynı zamanda çok sayıda tuhaf ve farklı yatak arkadaşlığı da yaratıyor.

Küresel Rusya ile mücadele

Rusya'nın temsil ettiği meydan okumanın ölçeğini anlamak, her şeyden önce küresel dış politikasının noktalarını birleştirmek anlamına gelmektedir. Rusya'nın kendini koruma kaynaklarını azaltmak için ABD yaptırımlardaki boşlukları kapatmaya devam etmelidir. İran ve Kuzey Kore'den silah transferini engellemek zor bir iş olsa da, Rusya'nın savaş makinesini aç bırakmaya yönelik diğer çabalar -Rus müşterileriyle işlerini kısıtlayan yabancı bankaların sayısındaki artışın da gösterdiği gibi- etkisini göstermeye başladı. Rusya'nın Avrupa dışındaki askeri varlığı mütevazı kalsa da ABD, Rusya'nın Orta Doğu'daki kötü niyetli aktörlere verdiği desteğe mümkün olduğunca karşı koymalı ve Afrika Kolordusu'nun daha da genişlemesini sınırlamak için Afrika'daki ortak hükümetleri desteklemelidir. Washington Moskova'yı her yerde karşısına alamayacağına (ve almasına da gerek olmadığına) göre, Rus askeri faaliyetlerinin en büyük olumsuz yayılma etkilerini yaratma riski taşıdığı alanlara odaklanmalıdır.

Amerika Birleşik Devletleri Rusya'nın yakın zamanda yeniden bölümlere ayrılmasını beklememelidir. Nükleer bir Kuzey Kore'yi dizginleme ve İran'ın nükleer eşiği geçmesini önleme çabalarının sadece Rusya olmadan değil, Rusya'ya karşı da yapılması gerekecektir. Washington, New START'ın 2026'da sona ermesinden önce Rusya'yı nükleer silahların kontrolü görüşmelerine geri dönmeye çağırırken, Putin'in işbirliği yapmaması ihtimaline karşı da ciddi bir planlama yapmalıdır.

Rusya'nın uluslararası düzeni alt üst etme ve kendi entegrasyon projelerini ilerletme çabalarıyla mücadele etmek çok zor olacaktır. Washington'un İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu'nun sorumsuz hükümetine verdiği destek Batı'ya olan güveni daha da azalttı ve basit bir dersi ortaya çıkardı: ABD ve müttefikleri Küresel Güney'e kendi şartlarında ne kadar çok şey sunarsa, bunlar ne olursa olsun ve bu ülkelerin dış politika özerkliğine ne kadar çok saygı gösterirse, Rus dış politikasını bilgilendiren birçok boşluğu o kadar çok ortaya çıkaracaktır. Örneklerin gücü her durumda argümanların gücünü gölgede bırakacaktır. Aynı şey olumsuz örneklerin gücü için de geçerlidir.

En acil olanı Ukrayna'ya desteğin sürdürülmesidir. Moskova savaşı kazanırsa, uluslararası düzeni yeniden yapılandırma çabaları hızlanacaktır. Ukrayna'yı kontrol eden bir Rusya kendine daha fazla güvenecek ve daha az kaynak sıkıntısı çekecektir. Batılı olmayan devletler için bir ortak olarak cazibesi artarken, Batı'nın Avrupa ve diğer yerlerdeki güvenilirliği yerle bir olacaktır. Rusya'nın küresel oyununun yolu Ukrayna'dan geçiyor. İşte bu noktada durdurulmalıdır.

Bu analizde yer alan ifadeler yazarların kendi görüşleridir ve Mepa News'in editöryel politikasını yansıtmayabilir.