Vaiz İbrahim Edhem Efendi kimdir?
İstikal Mahkemeleri'nin idam kararı verdiği Vaiz İbrahim Edhem Efendi kimdir?
Vaiz İbrahim Edhem Efendi’nin hayatı hakkında çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Bu nedenle hayatı ile ilgili bilgiler, yargılama sırasında verdiği bilgilerden derlenmiştir. Buna göre; Ankaralı Gençoğullarından Dedezâde Hüseyin Efendi’nin oğlu olan Vaiz İbrahim Efendi 1903 yılında Ankara’da doğmuştur. 22 Aralık 1923 tarihinde İstanbul Bidayet Mahkemesi’nde yapılan sorgulamayla ilgili tutanakta İbrahim Edhem Efendi’yle ilgili olarak; orta boylu, kara saç ve kaşlı, küçük alınlı, ela gözlü, çekme burunlu, buğday benizli, 20 yaşında olduğuna dair bilgiler verilmektedir. Bu sorgulama sırasında hüviyetiyle ilgili soruya verdiği cevaptan; Babasının adının Hacı Hüseyin, annesinin adının Fatıma, Ankara’nın Mevcud (Mucbut?) Mahallesi’nden olup Nur-ı Osmaniye Medresesi’nde 6 nolu odada ikamet eden talebe-i ulûmdan ve bekâr birisi olduğu bilgilerini öğrenmekteyiz.
İstiklâl Mahkemesi’ndeki yargılama sırasında; Ankara Sultanisi’nde dokuzuncu sınıfa kadar öğrenim gördüğünü belirten İbrahim Edhem Efendi, ayrıca Hesap, Hendese, Tarih, Coğrafya, Kozmoğrafya dersleri aldığını, yabancı dil olarak Almanca, Farsa ve Arapça bildiğini ifade etmiştir. Sultani tahsilini yarım bırakan İbrahim Edhem Efendi, Ankara’da Sultan Alaaddin Camii Hatibi Vaiz Mustafa, Ankaralı Müderris Kemaleddin, Yalvaçlı Ömer Vehbi Efendilerin derslerine dinleyici olarak katılmıştır. Yani yaklaşık olarak 3-4 yıl dini ilimleri tahsil ile meşgul olduğu anlaşılmaktadır.
Dağıstanlı Şeyh Şerafeddin Efendi’yi Bursa’da ziyaret ve onun ilminden istifade eden İbrahim Edhem Efendi, ilmi yeterliliği ile onun takdirini kazanmış ve onun teşvikiyle vaaz vermek üzere Halep, Şam, Diyarbakır, Urfa, Malatya, Maraş ve son olarak da İzmir’e gitmiştir. Her tarafta olduğu gibi İzmir’deki vaazlarına halkın rağbet göstermesi nedeniyle vaazlarını risale halinde bastırmaya karar vermiştir. Risalesinin bir formasını İzmir’de bastırmışsa da pahalı olması nedeniyle eserini bastırmak üzere 1923 yılı sonbaharında İstanbul’a gelmiştir (TBMM Arşivi, İM.T-8, K: 3, D: 7, G: 2, V: 82; İstanbul İstiklâl Mahkemesi, c.2: 205).
Makalenin ilerleyen bölümlerinde ayrıntılı bir şekilde anlatılacağı üzere; İstanbul’da Fatih, Ayasofya ve Yeni Cami’deki vaazları ve Matbaa-ı Osmaniye’de bastırdığı “Hayat-ı Beşer, İslâmiyet’te Ahlâk ve Kadınlarda Tesettür” Risalesi nedeniyle 15 Kasım 1923 tarihinde ifadeye çağrılan İbrahim Edhem Efendi, 3 Aralık 1923’te Bidayet Mahkemesi Mustantıklığı’nda (Sorgu Hâkimliği) sorgulanmıştır. 22 Aralık 1923’te işlediği iddia edilen suçların Hıyanet-i Vataniye Kanunu kapsamına girdiği kararı ile İstinaf Mahkemesi’nce dosyası İstanbul İstiklâl Mahkemesi’ne gönderilen İbrahim Edhem Efendi, Savcı Vasıf Bey’in sorgulamasından sonra bu mahkemece 30 Aralık 1923 tarihinde verilen kararla tutuklanmıştır. İstanbul İstiklâl Mahkemesi’ndeki ilk duruşma, 6 Ocak 1924 Pazar günü eskiden Meclis-i Mebusan binası olarak kullanılan Fındıklı Sarayı’nda yapılmış ve karar bir sonraki güne bırakılmıştır. 7 Ocak 1924 Pazartesi günü İstanbul İstiklâl Mahkemesi’nde ikinci duruşması yapılan davada İbrahim Edhem Efendi, bir yıl hapis cezasına çarptırılarak hapishaneye gönderilmiştir.
13 Şubat 1924 tarihinde çıkarılan kanunla affedilen İbrahim Edhem Efendi, 43 günlük bir hapisten sonra tahliye edilmiştir. Hapisten çıktıktan sonra çeşitli maksatlarla (kendisine göre ticaret ve ziyaret, savcının iddiasına göre irticai faaliyet ve isyana teşvik) İzmir, Konya, Adana, Mersin, Antep, Besni, Elazığ, Malatya, Diyarbakır ve son olarak Urfa’ya giden İbrahim Edhem Efendi ihbar üzerine tutuklandıktan sonra kefaletle serbest bırakılmışsa da kısa bir süre sonra tekrar tutuklanacaktır.
4-5 Temmuz 1925 tarihlerinde Urfa’da mahkeme binası olarak kullanılan İdadi (Lise) binasında yargılanan İbrahim Edhem Bey’e isyana teşvik, tahrik ve fiilen iştirak suçlarından dolayı idam cezası verilmiş ve bu hüküm, Urfa Hükümet Konağı önünde 7 Temmuz 1925 tarihinde asılarak infaz edilmiştir.
İbrahim Edhem'in idamına dair bir gazete haberi. Haberde "Serseri hoca Edhem nihayet cezasını buldu ve Urfa'da salben (asılarak) idam edildi." ifadesi yer alıyor.
İbrahim Edhem Efendi vaazlarında işlediği konuları içeren ve yazar olarak “Hulefâ-yı Sünusiye’den Ankaralı Hacı Dedezade İbrahim Edhem” unvanıyla “Hayat-ı Beşer: İslâmiyet’te Ahlâk ve Kadınlarda Tesettür” isimli bir risale kaleme almış ve bir kısmını İzmir’de bastırmıştır. Burada eserin tamamını bastırmanın pahalı olacağı düşüncesiyle İstanbul’a gelen İbrahim Edhem Efendi eserini “Matbaa-ı Osmaniye”de 1923 yılında bastırmıştır. 59 sayfadan oluşan risalede; toplumun dini yaşantısında meydana gelen olumsuz değişiklikler, içki yasağının sert bir şekilde uygulanması (buna dair 567 imza ile İzmir Müftüsü Rahmetullah Efendi’ye sunulan bir mazbatada yer almaktadır), kadınların eğitimi ve örtünmesi, şapka, dans vesaire konular vaaz üslubu ile anlatılmıştır.
