Afganistan-İran ilişkileri yeni dönemde nasıl ilerleyecek?

İranlı gazeteci Borzou Daragahi, makalesinde Taliban'ın Afganistan'daki zaferini yıllar öncesinden beri bekleyen İran yönetiminin bu zafere hazırlandığını ifade etti.

Şu an için 1990'lı yılların aksine İran ve Taliban yönetimleri arasında ciddi bir gerginlik olmadığına değinen Daragahi ilişkilerin belirsizliğini koruduğunu ve iki yönetimin önceliklerine göre şekilleneceğini söyledi.

Iran spent years preparing for a Taliban victory. It may still get stung. My piece for @ACMideast https://t.co/YLKD69q8UE

— Borzou Daragahi ???????? (@borzou) August 20, 2021

Borzou Daragahi yazısında şunlara değindi:

- Taliban'ın kurulduğu 1990'lı yıllardan iktidardan devrildiği 2001'e kadar en çok sorun yaşadığı ülke İran'dı. İran baştan itibaren açık biçimde Taliban'ın karşısında kim varsa onu destekledi. 1998'de İran ve Taliban yönetimindeki Afganistan savaşın eşiğinden döndü. İran'ın Afganistan'da desteklediği Taliban karşıtı gruplar aracılığıyla Taliban ile vekalet savaşı sahada hep oldu.

Taliban-İran ilişkilerinin geçmişi ve bugünü

- 2001'de ABD Afganistan'ı işgal ederken İran bu işgale açıkça yardım ederek Afganistan'da ABD ile iş birliği yaptı. 2001 öncesinde desteklediği Kuzey İttifakı Kabil'de hükümet olunca da İran bu hükümeti desteklemeyi sürdürdü.

- Fakat 2010'lu yıllarda İran Afganistan siyasetini değiştirmeye başladı. Taliban'ın Afganistan'da gelecek zaferini sezen İran bu gerçeklikle yüzleşmeye karar verdi ve Taliban ile temas kurmak istedi. Afganistan'da savaş veren Taliban da İran gibi önemli bir ülkeyi karşısındaki ittifaktan koparmak için bu temasa geçti. İran ve Taliban'ın temaslarındaki öncelik dostluk olamazdı, birbirlerinden görecekleri zararı ortadan kaldırmaya yönelikti. 

- Bu süreç başta yavaş ilerlerken 2013'te hız kazandı. Çünkü İran'da 2013'te Ahmedinejad hükümeti sona erdi. İran eski cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad Taliban'a ideolojik nedenlerle karşıydı. 2013'te yerini alan Hasan Ruhani'nin dış politikası ise pragmatizm üzerine kuruluydu. 

Devrimden bugüne İran siyaseti ve cumhurbaşkanları dosyası

- Ayrıca 2013'te Taliban Katar'da ABD ile müzakerelere başlamıştı. Taliban'ın diplomatik atağa geçtiği bu dönemde İran da çıkarını Taliban ile temasta olmakta gördü. Böylece zamanlı birbirlerinin zararından sakınma hedefi endeksinde Taliban ve İran ilişkilerinde yumuşama başlamıştı.

- İran, Afganistan'da iktidarda olmasını hiç istemediği Taliban'ın zaferini 2010-2012 döneminde öngörmüştü. 2013'ten sonra Taliban ile ilişkileri yumuşatarak hem Taliban'ın İran'daki Sünnileri İran yönetimine karşı kışkırtmasının önünü almayı hem de Afganistan'daki Şii Hazaraları korumayı hedeflemişti.

- Taliban ise İran gibi Afganistan'a tarihte hep etkili olmuş, aynı zamanda Afganistan'ın batıya açılan kapısı olan büyük bir ülkenin aleyhine faaliyetler yürütmesinin, düşmanlarına destek olmasını engellemek istemişti.

- Taliban'ın zaferinin ardından İran, Afganistan'ın başkenti Kabil'deki elçiliğini kapatmayan az sayıda ülkeden biri oldu. İran ile Taliban'ın diplomatik ilişkileri resmi ve üst seviyede sürüyor.

İran'da muhalefet

- İran'da Taliban ile ilişkilerin yumuşamasına bir muhalefet de yaşandı. Eski cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinejad bu muhalefetin en görünen yüzlerinden biri. Görevinden ayrıldığı 2013'ten bu yana İran yönetimini çeşitli açılardan eleştiren Ahmedinejad geçmiş yıllarda Taliban ile normalleşmeyi de eleştirmişti. Ahmedinejad Taliban'ın zaferinin ardından İran devlet medyasının Taliban'ı eleştirmemesini de yanlış bulduğunu belirtmişti. İran'daki Afganistanlı Şii Hazaralar da İran'ın yeni Taliban siyasetini protesto eden mitingler yaptılar.

İran'da, İran'ın yeni Taliban siyasetini savunanların argümanları ise şu şekilde:

- Taliban Afganistan'ın bir gerçeği, zafer kazanacakları yıllar öncesinden belliydi. Taliban tüm Afganistan'a hakim oldu. Taliban ile ilişkileri kesmek İran'ın aleyhine olur.

- Taliban değişti, Afganistan'daki Şiilere baskı uygulamayacak. Afganistan'da Taliban'ın mı hakim olmasını istersiniz, IŞİD'in mi?

Bu doğrultuda İran'ın Afganistan sınırına yakın Sünni çoğunluklu Zahedan şehrinin Sünni Cuma imamı Mevlevi Abdulhamid İsmailzahi Taliban'ı öven cuma hutbeleri verdi. İsmailzahi bir bakıma İran rejiminin muhalifi olarak görülüyor ama Zahedan'daki dini kurumlarını da düşünerek İran ve Taliban'ın düşman olduğu bir durumda Taliban'ı bu kadar açıktan övmeyecek kadar dikkatli biri. İsmailzahi'nin bu övgü dolu konuşmaları yapabilmesi de İran'ın Taliban'a karşı en azından şimdilik nötrleştiğini gösteriyor.

İranlı Sünni dini lider: "Taliban dünyanın en iyi devletini kuracak"

İran ve Taliban ilişkilerinin geleceği ne olur? Eğer iki devlet de birbirlerinin zararından korumayı, ticari ilişkileri öncelerlerse ilişkileri sorunsuz sürebilir. İran'ın ABD ile sorunlarının üst perdeden devam etmesi de İran'ı Afganistan'a doğrudan dahil olmaya çalışmaktan alıkoyabilir. Fakat mezhebi gerilimlerin öne çıkması, iki devletin de birbirini dini azınlıkları kışkırtmakla suçlaması durumunda çok kırılgan olan İran-Taliban ilişkileri yeniden düşmanlığa evrilebilir.

Kaynak: Mepa News