Cihat yanlılarında entelektüel açılım ve Ebu Katade örneği

Cihat yanlılarının önde gelen teorisyenlerinden ve dini konularda danıştıkları isimlerden olduğu bilinen Ebu Katade el-Filistini künyeli Ömer bin Mahmud Al-i Osman'ın Eylül 2014'te Ürdün'de hapisten çıkmasının ardından yaptığı hem dini hem de sosyal bilimlere yönelik akademik yayınlar sadece cihat yanlılarında değil tüm İslami çevrede ve onun ötesinde akademik alanda ilgi topluyor. Nisan 2019'da Ürdün yönetiminin Ebu Katade'ye video yayınlama yasağı koyması bu yayınların devamlılığını kesmiş bulunsa da meydana gelen arşiv halen meraklılarının ilgisini çekiyor.

Ebu Katade kimdir?

1960'ta Filistin'in Beytulahim şehrinde doğan Ebu Katade, 1967'deki 6 Gün Savaşı'nda İsrail'in Beytullahim'i işgal etmesi üzerine Ürdün'e göç eden Filistinlilerden. Ürdün'ün başkenti Amman'da Şeriat Fakültesi'nde fıkıh alanında üniversite eğitimi gören Ebu Katade 1984'te buradan mezun oldu.⁽¹⁾ Üniversite hocalarının arasında, cihat yanlılarının sembol isimlerinden biri olan Abdullah Azzam (1941-1989) da bulunmaktaydı ve kendi ifadesine göre Ebu Katade, Azzam'dan çok etkilendi.

Tebliğ Cemaati'ne katılan Ebu Katade, bu cemaatin yönlendirmesiyle Pakistan ve Hindistan'da Tebliğ Cemaati'nin de mensubu olduğu Diyobendi Hareketi'nin medreselerinde bulundu. Yine Tebliğ Cemaati'nin yönlendirmesiyle Peşaver Üniversitesi'nde yüksek lisansını tamamlayan Ebu Katade aynı üniversitede ders vermeye başladı, aynı dönemde bir yandan da sınırın hemen öbür tarafında devam eden Sovyetler Birliği'nin Afganistan işgali üzerine başlayan savaşta Afganlara destek çalışmalarıyla ilgilendi.

1990'lı yıllarda Ürdün'e dönen Ebu Katade, burada gördüğü baskı nedeniyle Eylül 1993'te ailesiyle birlikte o dönem İslami çalışmaların gayet canlı olduğu İngiltere'nin başkenti Londra'ya yerleşti.⁽²⁾ Londra'da göçmen Müslümanlarca kendisine mescid açılan Ebu Katade, cuma hutbeleri, itikad, fıkıh ve usulü, hadis ve usulü gibi alanlarda pek çoğu kayda alınan dersler verdi, kitap tahlili ve siyasi içerikli konuşmalar da yaptı, dergilerde yazılar yazdı, kitaplar telif etti.

Ürdün 1999'dan itibaren terör suçlamasıyla İngiltere'den Ebu Katade’nin iadesini istedi. Ürdün bu tarihte Ebu Katade'yi 1998'de gerçekleşen bir bombalı saldırıdan ötürü gıyabında idamla cezalandırmıştı. İade, Ürdün'de Ebu Katade aleyhindeki ifadelerin işkenceyle alındığının ortaya çıkması üzerine gerçekleşmedi. İngiltere'de Ebu Katade ilk kez Şubat 2001'de terör suçlamasıyla gözaltına alındı, akabinde serbest bırakıldı.⁽³⁾ 11 Eylül 2001 saldırılarının ardından 19 Kasım 2001'de İngiltere'de kabul edilen ve hukukçular tarafından çok eleştirilen terör yasasınca, terör şüphelilerinin mahkeme kararı olmaksızın uzun süre tutuklanabilmesi, diğer ülkelere iade edilmesinde kararın siyasi mercilere bırakılması üzerine Ebu Katade Aralık 2001'den itibaren Londra'da bir evde saklanmaya başladı. Daha sonraki ifadelerine göre bu dönemde bulunduğu evden hiç çıkmadan vaktini sadece ibadet ve okumalarla geçirdi. 

Nihayet Ekim 2002'de İngiliz polisi Ebu Katade'yi saklandığı evde yakaladı ve hapsetti. Bu tarihten Temmuz 2013'e kadar Ebu Katade İngiltere'de çoğunlukla cezaevinde veya ev hapsinde kaldı. Ebu Katade'nin avukatları aracılığıyla yürüttüğü uzun bir yargı mücadelesinin ardından Temmuz 2013'te İngiltere tarafından Ürdün'e iade edildi.⁽⁴⁾

Ebu Katade İngiltere'den Ürdün'e sınır dışı ediliyor. (Temmuz 2013)

Ürdün'e iner inmez tutuklanan Ebu Katade 14 ay tutukluluğun ardından Eylül 2014'te mahkemede terör suçlamasından beraat edip tahliye edildi.⁽⁵⁾ Anne babasının, kardeşlerinin ve akrabalarının yaşadığı Ürdün'ün başkenti Amman'a yerleşen Ebu Katade böylece 13 yıl süren saklanma ve hapis sürecinin ardından ilk kez yayınları aracılığıyla umuma hitap edebilme imkanı buldu.

Ebu Katade'nin Ürdün'de hapisten tahliyesine dair CNN'nin yayını (Eylül 2014)

"Ölmeden Önce 1000 Kitap"

2014 sonunda genellikle Amman'daki evinde yaptığı İslami ilimlere dair akademik ders serilerini yayınlamaya başlayan Ebu Katade, "Ölmeden Önce 1000 Kitap" isimli de bir kitap tahlili serisine başladı. Ebu Katade bu seride yalnızca dini kitapları işlemedi. Ünü cihat yanlılarından öte, Arap alemi ve Arapça bilen diğer dindarlara, hatta daha ötesinde dini olmayan çevrelerde akademik faaliyetlere ulaşacak şekilde sosyoloji, tarih, psikoloji, iktisat gibi alanlarda da kitapların tahlillerini yaptı.

Kitap tahlillerinde kitabın içeriğine değinmekle kalmayan Ebu Katade'nin, "tedaiyat" (çağrışımlar üzerinden dallanmalar) yoluyla kitap içeriklerinden yola çıkıp yazara, kendi bilgi ve tecrübelerine değindiği, dinleyicilerine faydalar vermeye çalıştığı, zaman zaman içerikleri eleştirdiği gözlemleniyor.

'Fennul Kıra'a" (Okuma Sanatı) isimli İngiltere'de hapishanedeyken yazdığı kitabında ve derslerinde sık sık okumayı ibadet olarak tanımlayan, çok kitap okuduğu bilinen Ebu Katade "İslam'a en zıt olan kitaplar da dahil ne okursanız okuyun eğer okumanız sizi Allah'a yaklaştırmıyorsa okuma yönteminizde bir hata var demektir" tanımlamasıyla biliniyor.

Öncesinde de genel kültürü yüksek, İslami ilimlerin her alanında geniş okuma yapmış biri olarak görülen Ebu Katade, önce bir evde sonra da hapiste uzlette olduğu 13 yıllık dönemde (2001-2014) çok daha fazla okuma yaptığını, okudukça daha da geliştiğini hissettiğini yeni kayıtlarında ifade ediyor.

Diğer yayınladığı tefsir, fıkıh usulü, Esma-ul Hüsna gibi İslami ilimlere dair dersler İslami ilim meraklılarının dikkatini çekerken kitap tahlilleri içerdiği kültürel, siyasi, sosyal, psikolojik içeriklerle daha geniş bir kesimce takip edilmeye başladı.

Ebu Katade'nin 2015'ten bu yana tahlil ettiği yaklaşık 130 kitaptan bazıları şunlar:

1) Müslümanların Gerilemesiyle Dünya Neler Kaybetti-Ebu Hasan en-Nedvi

2) Kitleler Psikolojisi-Gustave Le Bon

3) Prens-Niccolo Machiavelli

4) Das Kapital-Karl Marx

5) İmkansız Devlet-Vail Hallak

6) Mevkıfu-l Akl ve-l İlm ve-l Alem min Rabbil Alemin ve İbadihi-l Murselin (Alemlerin Rabbi ve kulları olan Rasulleri karşısında aklın, ilmin ve alemin konumu)-Osmanlı Şeyhülislamı Mustafa Sabri Efendi

7) Doğu ve Batı Arasında İslam-Aliya İzzetbegoviç

8) eş-Şifa-Kadı İyaz

9) el-Munkiz mine-d Dalal (Sapkınlıktan Kurtarıcı)-Ebu Hamid el-Gazali

10) Çağdaş Konumumuz-Muhammed Kutup

11) Şii Siyasi Fikrinin Şura'dan Velayeti Fakihe Gelişimi-Ahmed el-Katip

12) Tevbe Suresi Tefsiri-Abdullah Azzam

13) Öze Dönüş-Ali Şeriati

14) Mukaddime-İbn Haldun

15) Siyeru-l Kebir (Büyük Siyer)-Muhammed bin Hasan eş-Şeybani

16) Kitap ve Kur'an-Muhammed Şahrur

17) Makalatu-l İslamiyyin-Ebu Hasan el-Eşari

18) Yoldaki İşaretler-Seyyid Kutup

19) Nebevi Hadis Çalışmaları-Mustafa Azami

20) İzharu-l Hak-Rahmetullah Hindi

21) İslamın Vadettikleri-Roger Garaudy

22) Oryantalizm-Edward Said

23) Felsefemiz-Muhammed Bakır es-Sadr

24) Müslümanlar ve Batı Medeniyeti-Sefer Havali

25) Putun Kırılışı-Ebul Fadl el-Burkai

26) Evzai'nin Siyerine Reddiye-Kadı Ebu Yusuf

27) Böyle Buyurdu Zerdüşt-Friedrich Nietzsche

28) İslam Deklarasyonu-Aliya İzzetbegoviç

29) İslamın Siyasi Yorumu-Ebul Hasan en-Nedvi

30) Savaşsız Zafer-Richard Nixon

31) Fidel Castro: Gerilla Prensi-Georgie Anne Geyer

32) Şeyh Şamil'in Kafkasya ve Rusya'da Hayatı-M. Şişagova

33) Piyasa İslamı-Patrick Haenni

34) Barnaba İncili

35) İhvanı Safa Risaleleri

Serideki kitap seçiminde ve anlatış tarzında Ebu Katade alışılmışın dışında bir cihat destekçisi, din alimi profilinin dışına çıkarak yazanın konumu ve inancı fark etmeksizin herkesin yazdığından faydalar elde edip dindaşlarına sunmaya çalışan bir sosyal bilimci profiliyle dikkat çekti.

Ebu Katade'nin yayınlarına getirilen yasak (Nisan 2019)

Nisan 2019'da Ürdün Devleti'nin Ebu Katade'ye ulaşarak kitap tahlili serisi başta olmak üzere konuşma yayınlamasına yönelik yasak getirdiği, aksi halde Ebu Katade'yi tutuklayacağını bildirdiği belirtiliyor. Bu tarihten sonra Ebu Katade'nin yayınlarını durdurması bu iddiaları doğrular nitelikte.

Ürdün Devleti'nin bu kararı, Ebu Katade'nin kitleleri şiddete teşvik etmesiyle ilgili olarak aldığı düşünülmüyor. Aksine hapisten çıktıktan sonraki yayınlarında, entelektüel yönünü ön plana çıkaran, cihat yanlılarına da bu minvalde tavsiyelerde bulunan, cihat yanlılarının aralarında yaşadığı ihtilaflarda genellikle "şahinler"den yana değil "güvercinler"den yana tutum alan bir profil çizen Ebu Katade'nin yine bu kesimlere yönelik ifadeler yerine, "tüm İslam Ümmetine" yönelik söylemler geliştirmesi, dindar kesimlerin dahi ötesine ulaşmaya başlayan fikirleri ve etki alanını hızlı bir şekilde genişlemesi Ürdün yönetiminde endişeye neden olan şeyler arasında.

Ebu Katade, kendisine yönelik yasaktan sadece birkaç ay sonra yazılı sosyal medya paylaşımlarına geri döndü. Bu gelişme, yasağın daha çok ders yayınlamasına yönelik olduğu sonucu çıkarılmasına neden oldu. Videoları YouTube tarafından kaldırılan Ebu Katade'nin Telegram kanalından Kasım 2020'de bir, Ocak 2021'de iki adet kitap tahlili videosu yayınlaması üzerindeki yasağın kalktığı veya gevşediği, ya da Ebu Katade'nin yasağa rağmen risk alıp bu kayıtları yayınladığı ihtimallerini doğurdu.

Filistini'nin"Cihad-ul Umme"si (Ümmetin Cihadı) ve Makdisi'nin "Cihad-ul Nuhbe"si (Seçkinlerin Cihadı)

Cihat yanlıları üzerine çalışan Batılı akademisyenler, ikisi de Ürdün'ün başkenti Amman'da yaşayan Ebu Katade el-Filistini ile Ebu Muhammed el-Makdisi arasında, cihadi hareketlerin özel seçkin bir çevre tarafından mı, yoksa baştan sona Ümmetin geneline mi dayanarak yönlendirileceği konusunda ihtilaf yaşadıklarını belirtiyorlar. Esas sorunun kimlere hitap edileceğinde, kimlere dayanılarak hedefler konulacağında değil, daha dar ve ortak düşünen bir çevre yerine çok daha çeşitli, farklı fikirlere sahip, İslam aleminin geneline mal edilerek planlamanın olmazsa olmazı olan, gösterilmesi gereken esnekliklerde olduğu düşünülen bu ihtilafın son yıllarda Filistini ile Makdisi'nin arasını açtığı belirtiliyor. Şimdiye kadar birbirlerini açıkça suçlamayan, fakat birbirleri hakkında imalı açıklamalarda bulunan bu iki isimden Ebu Muhammed el-Makdisi'nin Ebu Katade el-Filistin'iyi tavizci biri olarak, Filistini’nin de Makdisi'yi yeteri kadar esnek ve ümmetin görüş ayrılıklarına tahammüllü olmayan biri olarak gördüğü düşünülüyor.

2015'ten bu yana Amman'da yaşayan, başlangıçta sık sık birbirleriyle görüşen bu iki ismin son zamanlarda artan ihtilafları sebebiyle artık görüşmedikleri, en azından eskisi kadar sık görüşmedikleri iddia ediliyor.

Ebu Katade'nin cihat yanlılarına mesajları

Ebu Katade 2014'te hapisten çıkmasından sonra makale ve sosyal medya yayınlarının yanında yüzlerce sesli ve görüntülü dersini yayınladı. Yayın içeriklerinde cihat yanlılarına tavsiyelerde bulunan Ebu Katade'nin şu noktaları vurgulaması dikkat çekiyor:

- Dinin emirlere uyun ve dinden taviz vermeyin. Fakat dinin hükümleri vakıanın şartlarına göre farklı şekillerde tezahür edebilir.

- Allah'ın şer'i kanunlarına uyduğunuz gibi kevni kanunlarına (dünyanın ve hayatın gerekliliklerine, sebep-sonuç ilişkilerine) da uymaya özen gösterin. Sebepleri hazırlanmayan şeyler ibadet ederek meydana gelmez.

- Ferdi ibadetlerinize ve zikirlerinize azami derecede özen gösterin ve olabildiğince artırın.

- Bol okuma yapın, okumalarınız yeni okumalarınızı doğuracaktır.

- Hikmeti arama ve bulma konusunda düşmanlarınızdan bile istifade edin, Müslüman olmayanları da okuyun.

- İslam Ümmeti'ne kuşatıcı olun ve merhamet gösterin.

- Cahiliye sarsılıyor ama yerine İslam hemen hakim olamaz. Boşlukları ve krizleri iyi yönetin.

Tutukluluğu esnasında Avrupa basınında hakkında "Usame bin Ladin'in sağ kolu ve Avrupa temsilcisi" iddiaları çıkan Ebu Katade, El Kaide veya herhangi bir örgütle organik bir bağının olmadığını belirtiyor.

Suriye özelinde ise Heyet Tahrir el Şam'a yakın olduğu bilinen Ebu Katade, IŞİD'e yönelik ise baştan itibaren karşıtlığı, aleyhine yazdıkları ve konuştuklarıyla biliniyor. Fakat Ebu Katade, Heyet Tahrir el Şam'a da resmi bir destekte bulunmuyor, hitap ve tavsiyelerini özel bir kesimi hedef almadan umuma vermeyi tercih etmesi dikkat çekiyor.

Ebu Katade'nin entelektüel içeriklerinin cihat yanlılarında karşılığı

1990'lı yıllardan bu yana, Ebu Katade'nin yazı ve konuşmalarının cihat yanlıları arasında sıklıkla müracaat edilen bir kaynak olduğu biliniyor.

Ebu Katade'nin hem İslami ilimlerin her alanında içerik üretmesi, hem de fetva mahiyetinde cevapları ve siyaset, tarih, sosyal bilimler gibi alanlarda konuşabilmesi, cihat yanlıları arasında ona olan ilgiyi daha da artırıyor.

2015 yılından itibaren derslerinin yanı sıra entelektüel yönünü daha çok sergilediği kitap tahlilleri serilerinin de cihat yanlılarınca takip edildiği, bu çevrelerde entelektüel bir dönüşüme ve ilgiye yol açtığı bildiriliyor. Diğer taraftan bazı çevrelerde de Ebu Katade'ye fazla esnekleştiği eleştirileri yapılıyor.

Ebu Katade'nin eser ve konuşmaları daha çok internet yoluyla yayılıyor. Diğer taraftan, cihat yanlılarının etkin olduğu İdlib ve çevresinde Ebu Katade'nin kitap tahlili serilerinin içerikleri sık sık yazıya dökülüp dağıtılıyor. Kitap tahlili serileriyle birlikte özel bir kesim tarafından değil, dindar olmayan insanlar tarafından dahi takip edilmeye başlanan Ebu Katade’nin içeriklerinin, ‘daha az dindar’ hatta seküler çevreler tarafından da paylaşılması ve konuşulması oldukça dikkat çekiyor.

Vail Hallak: "Kitabımı Ebu Katade'den başkası anlamadı"

ABD'deki Columbia Üniversitesi'nde akademisyen olan Hristiyan Filistinli Vail Hallak, (1955-) ünlü kitabı “İmkansız Devlet: İslam, Siyaset ve Modernitenin Ahlaki Çıkmazı”na yaptığı tahlil üzerine Ebu Katade el-Filistini'den övgüyle bahsederek, "Kitabımı uzun sakallı bu adamdan başkası anlamadı" dediği aktarılıyor.

Arap Alemi'nde büyük ilgi gören 'İmkansız Devlet' kitabına dair çokça tahlil yapılmış olsa da, kitabın yazarı Hallak, başta bunlardan en meşhuru olan Muhammed Muhtar Şankiti'nin tahlili olmak üzere, Ebu Katade dışındakilerin kitabı anlamadığını belirtiyor.

Hallak kitabının ana fikrinin "mevcut uluslararası sisteme entegre modern bir ulus devleti formunda bir İslam devletinin olamayacağı, İslam devleti kurmak istiyorlarsa Müslümanların kendi paradigmalarını İslami değerlerle inşa edip modernizmin tüm değerlerini aşıp sahabelerin örnekliğine dönmesi gerektiği olduğunu" belirtiyor.

Dipnotlar

1. Jakob Skovgaard-Petersen, "The King, the Boy, the Monk and the Magician: Jihadi Ideological Entrepreneurship between the UK and Denmark" in Exploring the Multitude of Muslims in Europe: Essays in Honour of Jørgen S. Nielsen, BRILL (2018), s.129

2. Travis, Alan (19 Kasım 2009). "Abu Qatada: from refugee to detainee". The Guardian

3. Paul Peachey (22 Şubat 2012). "Abu Qatada costs will rise to £3m". The Independent

4. "Abu Qatada deported from UK to stand trial in Jordan". BBC News. 7 Temmuz 2013

5. "Abu Qatada cleared of terror charges". BBC News. 24 Eylül 2014

Kaynak: Mepa News Akademi